Ήταν 9 Αυγούστου 1956. Ο γαλανός ουρανός της Κύπρου σκοτείνιασε ξανά, θρηνώντας άλλα τρία παλικάρια που ακολούθησαν στην αγχόνη του άγγλου δυνάστη τους πρωτομάρτυρες της αγχόνης Μιχαλάκη Καραολή και Ανδρέα Δημητρίου. Τρεις νέοι αγωνιστές της «ΕΝΩΣΗΣ», ευθυτενείς με το χαμόγελο στα χείλη πατούν στην καταπακτή την ώρα της τελευταίας συνάντησης τους με το ανέσπερο φως της Λευτεριάς. Ανδρέας Ζάκος (25 χρονών), Χαρίλαος Μιχαήλ (21 χρονών), και Ιάκωβος Πατάτσος, (22 χρονών).
Ο Ανδρέας Ζάκος ήταν ένας αγνός και ενθουσιώδης ιδεολόγος. Όπως όλοι οι αντάρτες της Ε.Ο.Κ.Α. ξεχώριζε για το ήθος, την ευγένεια και την προσήλωσή του στα ελληνικά ιδεώδη. Σε νεαρή ηλικία πρωτοστάτησε στην ίδρυση και λειτουργία ελληνικών σωματείων στην περιοχή της Σολιάς. Ο Ζάκος ήταν μια ευγενική ψυχή. Του άρεσε η μουσική, οι ξένες γλώσσες, η μελέτη της Ιστορίας της πατρίδας του. Πού να το φανταζόταν πως και ο ίδιος θα γινόταν κάποια στιγμή μέρος αυτής της Ελληνικής Ιστορίας;
Με την ομάδα του Μάρκου Δράκου στις 15 Δεκεμβρίου 1955 έστησαν ενέδρα στο Μερσινάκι, κοντά στους αρχαίους Σόλους σε ένα αγγλικό τζιπ. Κατά τη σύγκρουση που ακολούθησε σκοτώθηκε ένας άγγλος και ο πρώτος νεκρός της Ε.Ο.Κ.Α. σε μάχη, ο Χαράλαμπος Μούσκος. Ο Μάρκος Δράκος κατάφερε να διαφύγει τραυματισμένος, ενώ οι Ανδρέας Ζακος και Χαρίλαος Μιχαήλ καθηλώθηκαν από τον Άγγλο ταγματάρχη Κουμπ και τελικά συνελήφθησαν. Ο Ανδρέας Ζάκος ήταν τραυματισμένος ενώ ο Μιχαήλ όχι αλλά αρνήθηκε να εγκαταλείψει τον φίλο του τραυματισμένο. Όταν ο Κουμπ ρώτησε τον Ζάκο γιατί τους πυροβόλησαν αυτός απάντησε: «Είμαι Έλληνας και αγωνίζομαι για την ελευθερία της πατρίδας μου».
Την καταδίκη του σε θάνατο από τον Άγγλο δικαστή Σω, άκουσε με απόλυτη ψυχραιμία. Ο ίδιος έδινε θάρρος στους γονείς και συγγενείς του μέχρι την τελευταία στιγμή. Γράφει ανάμεσα σε άλλα δύο μέρες πριν τον απαγχονισμό του στον πατέρα του: «Όπως σας είπα αφού είμαστε χριστιανοί, πιστεύουμε στην Ουράνια βασιλεία και δεν πρέπει να μας φοβίζει ο θάνατος. Εξάλλου εμείς έχουμε το πλεονέκτημα να ξέρουμε την ώρα του θανάτου μας και έτσι να προπαρασκευαστούμε». Η τελευταία του επιθυμία ήταν να ακούσει την ηρωική Συμφωνία του Μπετόβεν.
Λίγο πριν τον απαγχονισμό των Ζάκου, Μιχαήλ και Πατάτσου, μέλη της Ε.Ο.Κ.Α. απήγαγαν ένα Βρετανό ηλικιωμένο πολίτη, για να ζητήσουν ανταλλαγή του με τους αγωνιστές που επρόκειτο να εκτελεσθούν. Τότε, ο Ζάκος, σε ένα δείγμα σπάνιας μεγαλοψυχίας για μελλοθάνατο, απηύθυνε από τις Φυλακές μήνυμα στους συναγωνιστές του καλώντας τους να αφήσουν αμέσως ελεύθερο το Βρετανό χωρίς όρους.
Ο Χαρίλαος Μιχαήλ εντάχθηκε στον αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. και υπηρέτησε μαζί με τα αδέλφια του και τον πατέρα του. Λέγεται ότι τη στιγμή που ο δικαστής ανήγγειλε τη θανατική του καταδίκη, στράφηκε συγκινημένος προς τον δικηγόρο του και του ψιθύρισε: «Είχα φόβον μήπως ο δικαστής μου εχάριζε την ζωήν, επειδή είμαι νεαρός. Πως θα αντίκριζα τον Ζάκον;»
Ήταν αχώριστος φίλος και στενός συνεργάτης του Ανδρέα Ζάκου με τον οποίο κατέφυγε στο αντάρτικο στις 17 Νοεμβρίου 1955, επανδρώνοντας ανταρτική ομάδα στην περιοχή Γαληνής, αφού είχαν στο μεταξύ κατασκευάσει κρησφύγετα και λημέρια στην ορεινή αυτή περιοχή.
Ο Ζάκος ζήτησε και άκουε δίσκους κλασσικής μουσικής τις τελευταίες μέρες πριν την εκτέλεση. Ο Μιχαήλ όμως επέμενε να ακούσει δίσκους δημοτικών και λαϊκών τραγουδιών. Ο ιερέας των φυλακών σημειώνει για τον Χαρίλαο Μιχαήλ: «Ο Χαρίλαος Μιχαήλ ήτο πολύ νεαρός και όσες φορές πήγα κοντά του είχε πάντοτε το χαμόγελο στα χείλη, σαν κάτι το ευχάριστο να περίμενε…. Με το ίδιο χαμόγελο ανήλθε και στην αγχόνη».
Λίγες μόνο ώρες πριν από την εκτέλεσή του, καλοδέχθηκε τη μάνα και τον πατέρα του στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας με το τραγούδι «Ξύπνα καημένε μου Ραγιά» και τους αποχαιρέτησε με αυτά τα λόγια: «Έχω το θάρρος να πατήσω την αγχόνη, πατέρα. Εσύ, μάνα, να το έχεις ευχαρίστηση και να το κρατείς καύχημα που πεθαίνω για την πατρίδα». Αναφέρεται ότι την ώρα της εκτέλεσης ένας άγγλος αξιωματικός προσπάθησε να του πει κάτι, τον σταμάτησε λέγοντας: «Έννοια σας, οι Έλληνες ξέρουν να πεθαίνουν».
Ο Ιάκωβος Πατάτσος ήταν Οργανωμένος στην Ορθόδοξη Χριστιανική Ένωση Νέων (Ο.Χ.Ε.Ν.) Λευκωσίας και αποτέλεσε ένα από τα πρώτα στελέχη της πρωτεύουσας, σχεδιάζοντας και εκτελώντας πληθώρα επιχειρήσεων. Τον συνέλαβαν στην τουρκική συνοικία της Λευκωσίας και τον κατηγόρησαν για δολοφονία ενός Τούρκου. Στην πραγματικότητα ήταν αθώος. Όμως καταδικάστηκε σε θάνατο από τη ψευδομαρτυρία μιας τούρκισσας.
Την παραμονή της εκτέλεσής του τον επισκέφθηκε η μητέρα του. «Μάνα μου δεν θέλω να λυπηθείς που θα με στερηθείς. Να είσαι περήφανη και να ξέρεις πως θα βαδίσω στην αγχόνη ψύχραιμα σαν αληθινός Έλληνας. Ο Θεός είναι μεγάλος». Ο Ιάκωβος Πατάτσος ήταν ένας σπάνιος Χριστιανός. Γνώμονα στις ενέργειές του είχε πάντα την Χριστιανική πίστη και τις χριστιανικές αρετές. Ήταν μάλιστα και κατηχητής. Η Χριστιανική αρετή του Πατάτσου και το όλο αγωνιστικό του ήθος φαίνονται από τις επιστολές που έγραψε όταν ήταν φυλακισμένος. Όμως το συγκλονιστικό αποκορύφωμα, το κύκνειο άσμα του, ο Ιάκωβος Πατάτσος το γράφει προς τη μητέρα του στις 8 Αυγούστου 1956:
«Αγαπημένη μου μητέρα, Χαίρε. Ευρίσκομαι μεταξύ αγγέλων. Τώρα απολαμβάνω τους κόπους μου. Το πνεύμα μου φτερουγίζει γύρω από το θρόνο του Κυρίου. Θέλω να χαίρεις όπως κι εγώ. Αν κλαίεις θα λυπούμαι. Το όνομά σου θα γραφτεί στην ιστορία, γιατί εδέχθης να θυσιασθεί το παιδί σου για την πατρίδα. Είναι καιρός τώρα να καμαρώσεις το παιδί σου. Ευρίσκεται εκεί ψηλά όπου ψάλλουν οι Άγγελοι….».
Την ώρα που του περνούσαν τη θηλιά στο λαιμό (όπως βεβαιώνει ο συγκρατούμενός του Χρυσ. Παναγής), έψαλλε το «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ»!
Η μητέρα του Ιάκωβου αναφέρει: «Θυμούμε την τελευταία φορά που πήγα να τον δω…Τους εφέρναν. Τραγουδούσαν. Δυνατά, με θάρρος. Βροντούσαν οι φυλακές. Προπάντων ο δικός μου. Εξεχώριζα τη φωνή του. Ήταν το «ξύπνα καημένε μου ραγιά», που ελέγαν. Εφιληθήκαμεν. Εκράτουν τον τζιαι εκράταν με σφικτά. «Καληνύχτα τζιαι καλήν άυριο γιε μου» του είπα…. Έξω που επήα εκατάλαβα τι του είπα. «Καλήν άυριον γιε μου!» Πιον επήρεν με το παράπονο.…».
Έτσι φτερούγησαν αντάμα για την Αθανασία οι τρεις λεβεντονιοί της αγχόνης. Για λευτεριά και ΕΝΩΣΗ!

Δρ. Ντίνος Αυγουστή
Εκπαιδευτικός στο ΤΕΙ Λάρισας
Από το Μονάγρι Λεμεσού
a.avgoustis@hotmail.com