Η συνεισφορά των Ε/Κ (Ελλήνων Κυπρίων) στην επανάσταση του 1821 ήταν εξόχως σημαντική και πολύπλευρη. Σκορπισμένοι παντού σε όλα τα τουρκοπατημένα εδάφη, οι Ε/Κ, μετείχαν ενεργά στη δημιουργία των συνθηκών πάνω στις οποίες έκτισε και προσέφερε η Φιλική Εταιρεία. Το 1818, ο Ηπειρώτης Δημήτριος Ύπατρος έφθασε στην Κύπρο και μύησε στη Φιλική Εταιρεία τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό. Το παράδειγμά του Κυπριανού ακολούθησαν και άλλοι κληρικοί και πρόκριτοι του νησιού. Ωστόσο, στη Μεγάλη Συνέλευση των Μελών της Φιλικής Εταιρείας που πραγματοποιήθηκε στο Ισμαήλιο την 1η Οκτωβρίου 1820, αποφασίσθηκε η συμμετοχή της Κύπρου στην Ελληνική Εθνεγερσία να περιορισθεί μόνο σε χρηματική βοήθεια.
Λίγους μήνες μόνο πριν από την έναρξη της Επανάστασης, ο ίδιος ο Αλέξανδρος Υψηλάντης με γράμμα του προς τον Κυπριανό ζητούσε την επίσπευση της βοήθειας: «… Ο φιλογενέστατος κύριος Δημήτριος Ύπατρος με εβεβαίωσε περί της γενναίας συνεισφοράς, την οποίαν η υμετέρα Μακαριότης υπεσχέθη προς αυτόν διά το σχολείον (συνθηματικό της Επανάστασης) της Πελοποννήσου. Όθεν ως γενικός έφορος του Σχολείου τούτου, κρίνω χρέος μου απαραίτητον να ευχαριστήσω την υμετέραν Μακαριότητα και να την ειδοποιήσω ότι η έναρξις του Σχολείου εγγίζει… Ας ταχύνει, λοιπόν, η υμετέρα Μακαριότης να εμβάση τόσον της υμετέρας Μακαριότητος τας συνεισφοράς, όσον και των λοιπών αυτού ομογενών, είτε χρηματικάς είναι, είτε ζωοτροφίας».
Τον Απρίλιο του 1821, παρά τα συμφωνηθέντα, ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος διένειμε προκηρύξεις στη Λάρνακα, με επαναστατικό περιεχόμενο. Η διανομή των προκηρύξεων έγινε αντιληπτή από τον Τούρκο κυβερνήτη Κιουτσούκ Μεχμέτ που κατήγγειλε το γεγονός στην Υψηλή Πύλη, η οποία ενέκρινε το αίτημά του για εκτελέσεις Κληρικών, Προκρίτων και Λαϊκών. Οι απαγχονισμοί και οι σφαγές άρχισαν την 9η Ιουλίου 1821. Πρώτος απαγχονίσθηκε στην πλατεία του Σεραγίου στη Λευκωσία, ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός και λίγα λεπτά μετά, αποκεφαλίσθηκαν οι Μητροπολίτες Πάφου, Κιτίου και Κυρηνείας. Οι εκτελέσεις συνεχίσθηκαν ως τις 14 Ιουλίου και είχαν ως αποτέλεσμα το θάνατο 486 Ελλήνων (το 1821 ο ελληνικός πληθυσμός της Κύπρου ήταν τότε μόλις 70.000).
Ήταν η πρώτη κατάθεση φόρου αίματος της Κύπρου στον Εθνικό ξεσηκωμό. Είχαν προηγηθεί πολλές άλλες θυσίες με πιο χαρακτηριστική εκείνη του Ιωάννη Καρατζά. Όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Οι Κύπριοι εθελοντές στην επανάσταση του 1821 και στους άλλους εθνικούς πολέμους», ο φιλόλογος-ερευνητής Γιάννης Σπανός, «από το 1798 η εθνική αγωνιστική συνείδηση των Κυπρίων οριοθετείται από τον Ιωάννη Καρατζά, έναν από τους 7 συντρόφους του Ρήγα Βελεστινλή που μαρτύρησαν με τον μεγάλο οραματιστή». «Στις 19 Ιουνίου 1821», αναφέρεται ακόμα στο ίδιο βιβλίο, «γέμισαν τα καράβια του Κανάρη, στην Ασπρόβρυση της Λαπήθου. Ο Κανάρης έφθανε συχνά στις ακτές της Κερύνειας και φόρτωνε προμήθειες και πολεμιστές για την επαναστατημένη Ελλάδα».
«Η νήσος της Κύπρου…ήσυχος και ειρηνική…εάν την άφηνον ανενόχλητον ευρίσκεται σήμερον εις κυκεώνα από της ημέρας της αφίξεως μεγάλου αριθμού στρατευμάτων… ο Μουσελίμης καθίσταται μάλλον και μάλλον θηριώδης. Καθ’ εκάστην ημέραν απαγχονίζει, στραγγαλίζει ή κατακρεουργεί εις Λευκωσίαν δυστυχείς ανθρώπους», έγραφε στις αναφορές του από την Κύπρο ο Γάλλος πρόξενος Μεσαίν. Τον επόμενο χρόνο ο Σουηδός επισκέπτης Μπέργκρεν έγραφε: «Η Παναγία ντύθηκε παντού στα μαύρα και πολλά σπίτια
Παρά τους εξανδραποδισμούς και τις εκτελέσεις εκατοντάδες Έλληνες της Κύπρου, θα μεταβούν στην Ευρώπη και στην επαναστατημένη Ελλάδα και θα έχουν ενεργή συμμετοχή στον πανελλήνιο απελευθερωτικό αγώνα, δίπλα στους μεγάλους οπλαρχηγούς της επανάστασης.
Χαρακτηριστικό της μεγάλης προσφοράς των Κυπρίων στην Ελληνική Επανάσταση, είναι και οι εκποιήσεις των περιουσιών για τους σκοπούς της επανάστασης. Οι αδελφοί Θησείς, ο Αρχιμανδρίτης Θεόφιλος (έφθασε στο βαθμό του Αρχιστρατήγου των επαναστατών), ο Νικόλαος, Κυπριανός, και άλλοι συντηρούν με δικές τους δαπάνες σώματα επαναστατών. Όπως μαρτυρούν οι θυγατέρες του Χαράλαμπου Μάλη και οι χήρες των Θησέων σε επιστολές τους, οι άνθρωποι τους ήταν συνειδητοποιημένοι Έλληνες, που έδωσαν τα πάντα για τους σκοπούς του αγώνα και μερικοί από τους επιζήσαντες πέθαναν «επί της ψάθης». Μήνυμα της 25ης Απριλίου 1825, προς το Εκτελεστικόν, αναφέρει: «Σεβαστή Διοίκησις! Ημείς εχάσαμεν μαζί με την πατρίδα και τας οικίας μας. Είδομεν τους συγγενείς μας εσφαγμένους και ενταύθα, απ’ αρχής του ιερού Αγώνος, αγωνιζόμενοι, τρέφομεν αυτάς τας ελπίδας, του ν’ ανακακτήσωμεν την πατρίδα ελευθέραν».
Συγκλονιστικές είναι οι έγγραφες μαρτυρίες μεγάλων οπλαρχηγών της επανάστασης όπως του Κολοκοτρώνη, του Μακρυγιάννη, του Κανάρη και πλήθος άλλων κορυφαίων σημαντικών ηγετών της, μέσα από τις οποίες υμνούν τους Έλληνες Κυπρίους επαναστάτες που πολέμησαν παντού. Ο Κωνσταντίνος Κανάρης σε επιστολή του, μνημονεύει τον Κωνσταντίνο Κυπριώτη, που πολέμησε σε όλες τις μάχες και έπεσε μαχόμενος, καθώς επίσης και τον γιο του Γεώργιο, που τον ακολούθησε σε ηρωισμό πέφτοντας σε μάχη κατά των Τούρκων. Ο Πετρόμπεης και ο Μακρυγιάννης υμνούν «τον ανδρειότερο και γενναιότερον» Αγγελή Κύπριο, ο Κολοκοτρώνης τον Ιωάννη Γεωργίου, ο Μαυροκορδάτος τον Κύπριο που με κίνδυνο της ζωής του τον έσωσε από τους κακοποιούς.
Από τα απομνημονεύματα και τα γραπτά κείμενα των Κολοκοτρώνη, Μακρυγιάννη, Νοταρά, Πετρόμπεη, Γιατράκου και άλλων οπλαρχηγών, μαρτυρείται η συμμετοχή εκατοντάδων Ελλήνων Κυπρίων που έσπευσαν στην επαναστατημένη Ελλάδα για να πολεμήσουν στην Εθνεγερσία του 1821 (στα ελληνικά Αρχεία καταγράφονται πέραν των 580). Τεράστια δίχως άλλο η προσφορά, αν αναλογισθούμε τις πολύ μεγάλες δυσκολίες μετακίνησης και το μικρό πληθυσμιακό μέγεθος της Κύπρου εκείνης της εποχής. Ήταν δεν ήταν 70.000, τότε, οι Ελληνικές ψυχές στην Μεγαλόνησο.
Από το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, το Αρχείο της Βουλής, το Αρχείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, το Αρχείο Αγωνιστών της Εθνικής Βιβλιοθήκης, το Γενικό Αρχείο του Κράτους, τα Αρχεία Μητροπόλεων και Μοναστηριών και άλλες πολλές ιστορικές πηγές αναφέρονται πολλές λεπτομέρειες για τη συμμετοχή των Ελλήνων Κυπρίων στην Εθνική Παλιγγενεσία. Ο Επίσκοπος Δημητσάνας Φιλόθεος Χατζής που λειτουργούσε τους μπαρουτόμυλους Δημητσάνας, συνελήφθη και πέθανε ύστερα από φρικτά βασανιστήρια στις φυλακές της Τριπολιτσάς. Ο Ιεράρχης Νικομήδειας Αθανάσιος Καρύδης συνελήφθη με τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ και σύρθηκε μαζί του στην αγχόνη. Ο Μιχάλης Κυπραίος πρωτοπαλίκαρο του Μακρυγιάννη πέρασε κολυμπώντας τις γραμμές του εχθρού και έσωσε τους 1180 πολιορκημένους του Νεοκάστρου. Γράφει σχετικά ο ίδιος ο Μακρυγιάννης: «Τότε εκεί όπου ριχτήκαμε σ’ το γιρούσι μου επληγώθη βαρέως και ύστερα πέθανε ο πατριώτης Μιχάλης Κυπραίος απούστειλα της πλεγής και πήγε εις την Αγγλική φρεγάτα όταν κινδυνεύσαμε εις το Νιόκαστρο».
Στους τριακόσιους της Ιόνιου Φάλαγγας περιλαμβάνονται και δεκαεννέα Έλληνες Κύπριοι. Στην μάχη της Τριπολιτσάς υπήρχε συμμετοχή τεσσάρων τουλάχιστον Κυπρίων, του Ιωάννη Γεωργίου, του Χρήστου Μιχάηλου (υπαξιωματικού), του Ιωάννη Κυπρίου (λοχαγού) και του απλού στρατιώτη Ιωάννη Κυπρίου. Και σε μαρμάρινη πλάκα στο Ιστορικό Πάρκο Μεσολογγίου μαρτυρείται ο θάνατος επτά Ε/Κ κατά την ηρωική έξοδο. Ο Ιωάννης Σταυριανός από τη Λόφου της Λεμεσού, υπασπιστής του Γεωργίου Καραϊσκάκη πολέμησε δίπλα του στη μάχη των Αθηνών και είναι ο μόνος Έ/Κ που άφησε απομνημονεύματα στα οποία υποστηρίζει ότι ο Καραϊσκάκης δολοφονήθηκε πισώπλατα από χέρι αδελφικό.
Σε ένα κατάλογο που ετοίμασε ο ιστοριοδίφης Θάνος Βαγενάς περιλαμβάνονται επίσης πολλά ονόματα Κυπριών εθελοντών πολεμιστών του ΄21. Σ’ αυτούς συγκαταλέγονται ο Αβραάμ Θεοχάρης, ο Αντωνίου Μιχαήλ, ο Βασιλειάδης Χριστόδουλος, ο Γεωργίου Σπύρος, ο Κυπραίος Γεώργιος, ο Γιάννης Πασαπόρτης που έλαβε μέρος στην ηρωική Έξοδο του Μεσολογγίου, ο Σολομών Μάρκου που πολέμησε στο πλευρό του Ναυάρχου Τομπάζη, ο Γεώργιος Κυπριώτης που ήταν μπουρλοτιέρης και χάθηκε στη Ναυμαχία του Καφηρέως, και άλλοι. Πολλοί που επέζησαν των μαχών έμειναν στο υπόλοιπο της ζωής τους στην Ελλάδα, όπως ὁ Ιωάννης Σταυριανός που έφθασε στο βαθμό του ταγματάρχου Χωροφυλακής. Ο Στρατηγός Μακρυγιάννης στα Απομνημονεύματά του αναφέρει το όνομα ενός γενναίου Κυπρίου, του Μιχαήλ Κυπραίου, που ήταν κολυμβητής ταχυδρόμος, και έπεσε στη μάχη των Μύλων, κοντά στο Ναύπλιο, το 1825.
Ο Φιλικός Χαράλαμπος Μάλης, διατέλεσε γραμματέας του Πατριάρχου Αντιόχειας Ανθέμιου και αργότερα διδάσκαλος στην Κωνσταντινούπολη, ενώ το 1822 διορίσθηκε Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Θρησκείας της πρώτης επαναστατημένης Κυβέρνησης. Το 1825 πρότεινε στον Αλ. Μαυροκορδάτο να οργανωθεί εξέγερση των Ελλήνων Κυπρίων και των Αράβων κατοίκων της Μέσης Ανατολής, στους οποίους διέκρινε έντονα αντιτουρκικά αισθήματα. Ο Μαυροκορδάτος έστειλε τον Μάλη μαζί με δύο οπλαρχηγούς για να συζητήσουν το θέμα με τους Ορθοδόξους εκκλησιαστικούς ηγέτες του Λιβάνου και της Συρίας. Τα πορίσματα της επιτόπιας έρευνας δεν ήσαν καθόλου ενθαρρυντικά και τελικά το σχέδιο ναυάγησε.
Όπως σε κάθε αγώνα ελευθερίας, έτσι και στην Εθνική Παλιγγενεσία του ’21 μνημονεύεται η θυσία πολλών ακόμη Άγνωστων Ηρώων. Στην μάχη των Αθηνών, το 1827, καταμαρτυρείται η θυσία 137 Κυπρίων. Συμμετοχή των Κυπρίων παρατηρείται και στις Ελληνικές Εθνοσυνελεύσεις … Και ο κατάλογος της εθελούσιας θυσίας από τότε έως και σήμερα δεν έχει τέλος. Χωρίς ωστόσο η Κύπρος να επιτύχει το ποθούμενο. Την ενσωμάτωση της δηλαδή στον εθνικό κορμό ….
Δρ. Αυγουστίνος (Ντίνος) Αυγουστή
Επίκουρος καθηγητής στο Τ.Ε.Ι. Λάρισας
Από το Μονάγρι Λεμεσού
