Ορφέας, Ορφισμός και Θράκη

Του Θανάση Μουσόπουλου

Φιλόλογου – Συγγραφέα

 

Εισήγηση 18 Ιουνίου 2017

Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων – Στη Γη του Ορφέα

 

Άκρως ενδιαφέρουσα είναι η πιθανότητα να βρεθούν στο μέλλον καινούρια άγνωστα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων.  Παλιότερα η ελπίδα μας αυτή προσανατολιζόταν στις άμμους της Αιγύπτου και στην περιοχή Συρίας και Παλαιστίνης, λόγω κλιματολογικών συνθηκών. Στις μέρες μας με τη θεαματική βελτίωση τεχνολογικών μεθόδων προσδοκούμε ότι θα μπορέσουμε να διαβάσουμε τους καρβουνιασμένους παπύρους που βρέθηκαν  στην περιοχή της Πομπηίας.

Πάντως, το 1962 ανακαλύφθηκαν στο Δερβένι, δέκα χιλιόμετρα βόρεια της Θεσσαλονίκης, τάφοι ασύλητοι με εντυπωσιακά κτερίσματα. Το σημαντικότερο εύρημα είναι ένας απανθρακωμένος παπύρινος κύλινδρος που μετά από σαράντα πέντε ετών περιπέτειες διαβάστηκε και δημοσιεύτηκε το 2006 από τον καθηγητή Τσαντσάνογλου του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τους συνεργάτες του. Ας λάβουμε υπόψη ότι τα αρχαία κείμενα που διαθέτουμε σώζονται από πολύ μεταγενέστερα, κυρίως βυζαντινά, χειρόγραφα. Ο πάπυρος του Δερβενίου είναι ο αρχαιότερος ελληνικός σωζόμενος πάπυρος του 4^ου π.Χ. αιώνα και το περιεχόμενό του σχετίζεται με τον Ορφέα και τη λατρεία του.

Ο συγγραφέας του πρέπει να είναι μάντης και με το κείμενό του απευθύνεται στους μυημένους. Πληροφορεί ότι ο Ορφέας έγραψε ύμνους που είναι γραμμένοι με αινιγματικό τρόπο και το μυστικό νόημα είναι αντιληπτό από τους συνετούς, τους μυημένους. Ο πάπυρος με το κείμενο αυτό του Ορφέα που βρέθηκε στον τάφο του Δερβενίου  ήταν κάτι σαν διαβατήριο του νεκρού που κατέβαινε στον Κάτω Κόσμο.

Ο Ορφέας από τη Θράκη, ο ήρωας – αοιδός, παρόλο που καλύπτεται με την αχλύ του μύθου, για πολλούς ερευνητές του 20^ου αιώνα θεωρείται ιστορικό πρόσωπο. Η ιστορικότητα ή μη του Ορφέα δε μειώνει σε τίποτα την αξία του Ορφισμού που αναπτύσσεται κατά τον έκτο προχριστιανικό αιώνα στον αντίποδα των θρησκευτικών αντιλήψεων του Ομήρου. Η βασική διαφοροποίηση του Ορφισμού από τις άλλες αντιλήψεις είναι η εξάλειψη του φόβου του θανάτου με  τη μετά θάνατον αναγέννηση του νεκρού μύστη.

Ενώ ο Ορφέας δεν αναφέρεται στα ομηρικά έπη,  στην ποίηση και στο δράμα του 5ου π.Χ. αιώνα οι αναφορές  είναι συχνότατες. Η ‘Άλκηστις’ του Ευριπίδη το 438 π.Χ. αναφέρεται στη θεραπευτική και παραμυθητική δύναμη του Ορφέα, ο οποίος είχε πια ενσωματωθεί στην πνευματική ζωή της πόλης.

 

Η Θράκη για τους αρχαίους Έλληνες δεν ήταν μόνο ο τόπος από τον οποίο ξεκινούσε ο θάνατος, ο Ρήσος, ο Τηρέας, ο Διομήδης  και ο Άρης ο θεός του πολέμου, από τη Θράκη ξεκινούσε και η δημιουργία : ο Ορφέας, ο Διόνυσος, ο Μουσαίος και ο Θάμυρις. Εκτός από τη σκληρότητα και το θάνατο η Θράκη έσπειρε τη μουσική και την τρυφερότητα στο πρόσωπο του Ορφέα, που συμβολίζει την άλλη πλευρά της ζωής. Η αρμονία γεννιέται, εξάλλου, από τη σχέση των δύο αντίθετων άκρων – όπως συναντούμε και στην προσωκρατική φιλοσοφία.

 

Ο Ορφέας πήρε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία, πριν από τον Τρωικό πόλεμο, και έδρασε στον ευρύτερο χώρο της Θράκης, από τον Έβρο ως το Παγγαίο. Γιος της Μούσας Καλλιόπης και του Οιάγρου, πνεύματος ποταμού της Θράκης.

Ο Ορφέας ήταν μουσικός, ποιητής, κιθαρωδός. Πουλιά, ψάρια, άγρια θηρία μαγεύονταν από την κιθαρωδία του. Με τη λύρα του μέσα στην Αργώ έδινε το ρυθμό στους κωπηλάτες, ενώ μαλάκωνε τους καυγάδες ή την οργή των κυμάτων.

Ως το πιο αξιοσημείωτο περιστατικό της ζωής του αναφέρεται η κάθοδός του στον Άδη. Όταν η νεαρή γυναίκα του Ευρυδίκη πεθαίνει από δάγκωμα φιδιού, ο Ορφέας κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο για να την επαναφέρει στη ζωή, επιστρατεύοντας τη μουσική του. Πράγματι ανατρέπει την τάξη του θανάτου και την παραλαμβάνει, με τον όρο ότι δε θα την αντικρίσει ώσπου να βγουν στο φως. Κοντά στην έξοδο, βιαστικός έστρεψε το βλέμμα του και έτσι έχασε την Ευρυδίκη για πάντα. Απαρηγόρητος γυρίζει στη Θράκη και μαραζώνει. Κατά μία εκδοχή αυτοκτονεί, ενώ άλλοι αναφέρουν ότι ο Διόνυσος, του οποίου τα μυστήρια περιφρόνησε, έβαλε τις Βάκχες να τον ξεσχίσουν.

 

Ο Ορφισμός είναι μια μυστηριακή θρησκεία που εξηγούσε την ανάμειξη του καλού και του κακού στην ανθρώπινη φύση, τη φυλάκιση της ψυχής μέσα στο σώμα. Στηριζόταν στην ενοχή και τιμωρία του ατόμου, δίδασκε τη μετεμψύχωση, τόνιζε ότι η αγνότητα μέσα από τις τελετές και τον ηθικό και ασκητικό τρόπο ζωής απελευθερώνει την ψυχή για τη μεταθανάτια ζωή. Σπουδαίο ρόλο έπαιζαν ο εξαγνισμός και η μύηση, για τα οποία όπως είναι λογικό δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα.

Πάντως οι πιστοί συγκεντρώνονταν σε ιερούς οίκους για να τελέσουν τα μυστήρια και να λατρέψουν τους ορφικούς θεούς, Διόνυσο, Αφροδίτη, Περσεφόνη. Οι οίκοι αυτοί ήταν έδρα των ορφικών κηρύκων που ίδρυαν θρησκευτικές κοινότητες – θιάσους, περιοδεύοντας σε διάφορες περιοχές, λύνοντας αμαρτίες ζωντανών και πεθαμένων και διώχνοντας τα δαιμόνια.

Αναμφίβολα ο Ορφισμός είναι μια απολυτρωτική θρησκεία που συνδέεται στενά με το πρωταρχικό αμάρτημα, τη φυλάκιση της ψυχής μέσα στο σώμα, με τη μετεμψύχωση και την επιβίωση της ψυχής μετά θάνατο, θρησκεία που βρήκε απήχηση και διαδόθηκε σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, ως τα μεταχριστιανικά χρόνια.

Με χρονολογική σειρά από την αρχαιοελληνική γραμματεία αναφέρουμε τον Ηρόδοτο, τον Αισχύλο, τον Ευριπίδη, τον Αριστοφάνη, τον Πλάτωνα, το Θεόφραστο, τον Αντίπατρο Σιδώνιο, το Λουκιανό, τον Παυσανία, που από τον 5^ο π.Χ. αι. ως τον 2^ο μ.Χ. αι. αναφέρονται στον Ορφέα.

Επιπλέον, πλούσια είναι η Ορφική Ποίηση με τους Ορφικούς Ύμνους που ανάγονται στην ομηρική εποχή, έχουν όμως υποστεί γλωσσική και άλλη επιρροή από τις μεταγενέστερες περιόδους ως τα ελληνιστικά χρόνια.

 

Κλείνοντας τη σύντομη αυτή αναφορά στον Ορφισμό και στη σχέση του Ορφέα με τη Θράκη, να αναφερθούμε σε δύο  ανθρώπους που συνδέονται με το θέμα και συνέδραμαν ποικιλότροπα στην πνευματική μας πορεία.

Ο Μανόλης Ανδρόνικος στα ‘Θρακικά Χρονικά’ του 1962 αναφέρεται στις παραστάσεις του Ορφέα στην ελληνική τέχνη, ενώ ο ξανθιώτης Νίκος Ματσούκας στο ίδιο περιοδικό δημοσίευσε εργασίες για τη ζωή και το θάνατο στους ορφικούς,  για την αθανασία της ψυχής και για το νόημα των παραστάσεων του Ορφέα στη Χριστιανική τέχνη, όπου σε πολλές παραστάσεις ο Ιησούς εικονίζεται σαν Ορφέας.

Είναι γνωστό ότι σε πρωτοχριστιανικές παραστάσεις ο Ιησούς παρουσιάζεται ως Ορφέας. Επίσης σε αρχαίες απεικονίσεις του Ορφέα με την προσθήκη ενός σταυρού ‘εκχριστιανιζόταν’ η παράσταση. Γράφει σχετικά ο Ματσούκας : « Παραλλήλως προς την εχθρικήν στάσιν των χριστιανών έναντι κάθε πράγματος ειδωλολατρικού, προεβάλλετο εντόνως και η αντίθετος άποψις, περί της ανάγκης και του δυνατού της συμφιλιώσεως των δύο κόσμων, διότι μεταξύ αυτών υπάρχουν κοινά σημεία ». Αναφέρονται εκκλησιαστικοί συγγραφείς που γράφουν με θαυμασμό για τον Ορφέα, και καταλήγει : « Η λύρα του Ορφέα συμβολίζει τον γλυκύν λόγον του Ιησού, ο οποίος εκήρυξεν την αγάπην και τον δρόμον του λυτρωμού εις τους ανθρώπους ».

 

Δεν έχει άδικο, λοιπόν, ο μέγας θρακιώτης  Γεώργιος Βιζυηνός  : ‘Από την Θράκη βρε παιδιά / απ’ τον Ορφέα εγίνη / η πρώτη ψαλτοσύνη ’…

 

Θανάσης Μουσόπουλος

Ξάνθη 2008/2017