ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΜΑΚΩΝ

Αφιέρωμα στον Σεμπαϊδήν Καραχότζα

Με την ευκαιρία έκδοσης του βιβλίου του

 «Μεταφράσεις ελληνικής και αγγλικής ποίησης στην πομακική γλώσσα»  

   Ο Σεμπαϊδήν Καραχότζα είναι από τους μαθητές του Γυμνασίου Σμίνθης που θυμάμαι έντονα, με τις πολιτιστικές του ανησυχίες και αντίστοιχες δράσεις. Αν θα ήθελα να τον χαρακτηρίσω με μία φράση είναι ένας «ρομαντικός πομάκος της σύγχρονης εποχής». Στο διαδίκτυο τα τελευταία χρόνια τον πολυσυναντώ και τον παρακολουθώ. Τελευταία παρουσία του είναι το βιβλίο με τις μεταφράσεις στα πομακικά νεοελληνικών ποιημάτων και ενός αποσπάσματος από το θεατρικό έργο Άμλετ, τουWilliam Shakespeare.

Εδώ και πολλά χρόνια είχα το όνειρο να δω στα πομακικά τον Εθνικό μας ύμνο και άλλα ποιήματά μας. Πόσο θα χαίρονταν ποιητές μας, όπως ο Ρήγας, ο Ρίτσος, ο Αναγνωστάκης και όλοι / όλες  που αγωνίζονταν για τα δίκαια των ανθρώπων!

Με την ευκαιρία αυτής της έκδοσης, παραθέτουμε πρώτα κάποια στοιχεία για το συγγραφέα και το έργο του, έπειτα για το συγκεκριμένο βιβλίο και τέλος δικές μου δημοσιεύσεις σχετικά με την εκπαίδευση και τον πολιτισμό των Πομάκων.

1.

Ο Σεμπαϊδήν Καραχότζα γεννήθηκε  το 1979  στο Προσήλιο του Νομού Ξάνθης. Τελείωσε το Δημοτικό Σχολείο στο Προσήλιο και το Γυμνάσιο στη Σμίνθη. Στην Ξάνθη τελείωσε το 3^ο Γενικό Λύκειο. Το 1997 συνέχισε τις σπουδές του στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αλλά δεν κατόρθωσε να τις ολοκληρώσει, λόγω προβλημάτων υγείας. Από το 2006 και για τρία χρόνια ήταν ο εκδότης της δίγλωσσης (ελληνικά- πομακικά) εφημερίδας «Natpresh» – H  ανεξάρτητη φωνή των Πομάκων».  Eργάστηκε ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα «Τόλμη» και στον τηλεοπτικό σταθμό «Κανάλι 6» της Ξάνθης, στο οποίο για πρώτη φορά ξεκίνησε να παρουσιάζει καθημερινά Δελτίο Ειδήσεων στην πομακική. Τα δελτία ειδήσεων στην πομακική είναι προσιτά και στο διαδίκτυο στη διεύθυνσηhttp://www.youtube.com/user/kanali6.  Έχει συνεργαστεί επίσης με διάφορα δημοσιογραφικά έντυπα και έχει λάβει μέρος σε πολλά συνέδρια και ημερίδες σε όλη την Ελλάδα.

Ο Σ. Καραχότζα είναι ο συγγραφέας των βιβλίων:

– Η καθημερινή γλώσσα των Πομάκων της περιοχής Μύκης, Ξάνθη, 2006, εκδ. Σπανίδη,

– Έτσι ζουν οι Πομάκοι – Isîy zhïvót Pomátsise, Ξάνθη 2007.

2.

Το νέο του  βιβλίο «Μεταφράσεις ελληνικής και αγγλικής ποίησης στην πομακική γλώσσα»  είναι ανθολογία ποιημάτων με μετάφραση στα πομακικά των παρακάτω ποιητών: Ρήγας Βελεστινλής, Ανδρέας Κάλβος, Διονύσιος Σολωμός, Λορέντζος Μαβίλης, Γεώργιος Βιζυηνός, Κωστής Παλαμάς, Χάρης Σακελλαρίου, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Αριστοτέλης Κουρτίδης, Στέλιος Σπεράντζας, Γεώργιος Αθάνας, Μιχαήλ Στασινόπουλος, Κ.Π.Καβάφης, Κ.Γ.Καρυωτάκης, Γιώργος Σεφέρης, Νικηφόρος Βρεττάκος, Οδυσσέας Ελύτης, Γιάννης Ρίτσος, Μανόλης Αναγνωστάκης, Μίλτος Σαχτούρης, Τίτος Πατρίκιος, Ελένη Βακαλό, Χ. Καλιαμπέτσου-Ευτυχίδου, Τάσος Λειβαδίτης, Λύντια Στεφάνου, Ελένη Δημητριάδου-Εφραιμίδου, Ουίλιαμ Σαίξπηρ.

Το βιβλίο παρουσιάστηκε στην Αθήνα και στην Ξάνθη (ίσως και αλλού).

  Θα επικαλεστώ κάποια στοιχεία από την ομιλία του Αναπληρωτή Καθηγητή στο ΔΠΘ, κ.  Παναγιώτη Γ. Κριμπά με θέμα “Η ποιητική συνάντηση της Ελληνικής με την Πομακική” : «Ο μεταφραστής ανταποκρίθηκε επάξια στο δύσκολο μεταφραστικό του έργο – και μάλιστα προς μια μειονοτική γλώσσα στόχο η οποία δεν μετρά πολλά χρόνια γραπτής παράδοσης ή μεταφραστικού συγχρωτισμού με άλλες σύγχρονες, τυποποιημένες ευρωπαϊκές γλώσσες, ούτε με τον ευρύτερο πολιτισμό τον οποίο εκφράζουν αυτές. Εκεί οφείλεται και το γεγονός ότι αυτή η πρώτη, ηρωική μεταφραστική προσπάθεια τείνει να ακολουθεί όσο πιο πιστά μπορεί το κείμενο-πηγή ως προς το σημασιολογικό περιεχόμενο και όχι ως προς την ποιητική φόρμα, «θυσιάζοντας» αναγκαστικά, εξ ανωτέρας βίας, κάποια χαρακτηριστικά ύφους και φόρμας των ελληνικών ποιημάτων. Μελλοντικές προσπάθειες μετάφρασης έμμετρων και ομοιοκαταληκτικών ποιημάτων στην Πομακική ίσως κατορθώσουν και το εκ πρώτης όψεως ακατόρθωτο: τη μίμηση της φόρμας ή τη δημιουργία νέας ποιητικής φόρμας».

  Ο ομιλητής παρουσιάζει και σχολιάζει κάποια μεταφραστικά παραδείγματα, παραθέτουμε δύο με τα αντίστοιχα σχόλια:

Ύμνος εις την Ελευθερίαν, Διονύσιος Σολωμός)

Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη

Των Ελλήνων τα ιερά,

Και σαν πρώτα ανδρειωμένη,

Χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!

Ad húbavïne kókalï

Yunánkïne iskárana

Kákta naprésh stánata golâma

Drágo mi ye da zhîvom serbésh.

Εδώ βλέπουμε το νεοελληνικό ουσιαστικό «κόκ[κ]αλα» ως άμεσο δάνειο στην Πομακική, γεγονός που συμβάλλει στη διατήρηση μιας ιδιαίτερης υφολογικής σχέσης του κειμένου-πηγής με το κείμενο-στόχο. Επίσης, βλέπουμε τη διείσδυση του μουσουλμανικού πολιτισμού στη γλώσσα, αφού και το εθνωνύμιο «Έλληνες» αποδίδεται ως Yunánkïne (= των Ελλήνων). Αξίζει, πάντως, να επιχειρηθεί και μια έμμετρη και ομοιοκαταληκτική απόδοση του Εθνικού μας Ύμνου στην Πομακική –νομίζω ότι ο Σ. Καραχότζα έχει τη δυνατότητα να το πράξει στο μέλλον.

Κλείνω, συμβολικά, με μια στροφή από το ποίημα Στον πατέρα μου της καταγόμενης από την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη Ελληνίδας Ποιήτριας Χαρούλας Καλιαμπέτσου-Ευτυχίδου, φυσικά σε μετάφραση Σ. Καραχότζα:

Πατέρα, πώς εγέρασες … Πού ’ν’ τα ξανθά μαλλιά σου;

Τα μάτια σου τα γαλανά πόσο θολά είναι τώρα…

Πώς σε θυμάμαι άλλοτε, στητό σαν κυπαρίσσι,

που ολόρθο πάντα υψώνονταν στη λάβρα και στη μπόρα.

Bubáyka, kak astarâ… Kadé ti zaltáta kosá?

Sínete óchi kak so mótnï isâ…

Kákto pómnem na drúyish, práva káta selvíye

Zóno dáyma sedésho právo faf pekáne i faf dazdáne.

  Στην παρουσίαση του βιβλίου στην Ξάνθη μίλησε ανάμεσα στους άλλους και η ποιήτρια Ελένη Δημητριάδου Εφραιμίδου με θέμα: «Το μεταφραστικό και ποιητικό έργο του Σεμπαϊδήν Καραχότζα».  Παραθέτω τον επίλογο της εισήγησής της:

«Στα ποιήματα της πρώτης του αυτής συλλογής με λιτό και απέριττο τρόπο εκφράζει σκέψεις και συναισθήματα, ερμηνεύει συμπεριφορές της καθημερινότητας, ανησυχεί για τον ψυχικό κόσμο των ανθρώπων και αναζητά την ελευθερία από τη φυλακή  αυτής της ζωής. Παραθέτω εδώ δύο αποσπάσματα  ποιημάτων του που υπογραμμίζουν το ανήσυχο και ελεύθερο πνεύμα του, γιατί ο Σεμπαϊδήν Καραχότζα είναι ένας ελεύθερος άνθρωπος, ένας ώριμος πολίτης όλου του κόσμου:
ΕΙΜΑΣΤΕ ΝΕΚΡΟΙ
Τριγυρνάμε στον κόσμο σαν σκιές
Γιατί τριγυρνάμε;
Για να βρούμε καλύτερη ζωή;
Για να δούμε κι εμείς μια άσπρη μέρα;
Να πάμε στον άλλο κόσμο, να δούμε πώς είναι εκεί;
Προσπαθούμε να βρούμε ανθρώπους, αληθινούς ανθρώπους.
δεν θα σταματήσουμε ποτέ να ψάχνουμε.

UMRATI SEME
Abihódeme pa dünyóso katá sénkï
Za kakná abihódeme?
Za da náydeme po húbga zhïvóta?
Za da vídime i nîye annók bâla déne?
Da ídeme na drúgono dünyó da víyme kakvó ye itám?
Móchime da náydeme insána, has insána
I néma da so spéme níkogda abiyískavame.

ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΣ
Όποιος σωπαίνει, όποιος δεν ζητάει
Πάντα θα είναι φυλακισμένος.
Μπορεί να μην είναι φυλακισμένος με κάγκελα
Μπορεί να τριγυρνάει, να μιλάει ελεύθερα
Αλλά είναι φυλακισμένος
Γιατί ποτέ δεν έχει αυτό που θέλει
Ποτέ δεν θα πάρει αυτά που του ανήκουν
Πάντα θα έχει ό,τι του δώσουν
Πάντα θα κάνει ό,τι του πουν
Ποτέ δεν θα είναι πραγματικά ελεύθερος.

ZAGRADEN
Zhîyen so patáva, zhîyen na íshte
Dáyma she ye zagradén
Mózha da ye ne zagradén sas kángelï
Mózha da abihóde, da dúmi serbés
‘Ala she ye zagradén
‘Oti níkogï néma da íma kanána íshte
Níkogï néma da zôme kanána mu so páda
Dáyma she íma kanána mu dadôt
Dáyma she právi kanána mu rechôt
Néma níkogï da ye serbés.

Και ο επιστήμονας και η ποιήτρια καταξιώνουν την προσπάθεια του Σεμπαϊδήν Καραχότζα, που δεν είναι απλώς μεταφραστής είναι και o ίδιος ποιητής.

3.

Με τους Πομάκους και τον πολιτισμό τους ασχολήθηκα σε αρκετά κείμενα και δημοσιεύσεις μου. Παραθέτω ένα πίνακα και κάποια κείμενά μου σχετικά με την εκπαίδευση και τον πολιτισμό των Πομάκων.

1995

Πομάκοι, οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Ροδόπης, με το δικό τους πρόσωπο – άρθρο 

1995

Πομάκοι, Οι Θρακιώτες Μουσουλμάνοι (Πολιτιστική Αλλοίωση-Αφανής Γενοκτονία), ομιλία, περιλαμβάνεται στον τόμο Πρακτικά Συνεδρίου «Ο βίαιος εξισλαμισμός και εκτουρκισμός των λαών της Μ. Ασίας και της Κύπρου από τους Τούρκους» , Θεσσαλονίκη : Αφοί Κυριακίδη

1997

Πολιτιστική συγκρότηση = Πολιτιστική συγκράτηση, άρθρο. Αναφέρομαι σε Χριστιανούς, Μουσουλμάνους και Νεοπρόσφυγες.

  Παραθέτω την § 4 που αναφέρεται στην εκπαίδευση και στον πολιτισμό.

  «Στο υποχρεωτικό για όλους εκπαιδευτικό σύστημα, θα πρέπει να μαθαίνουν όλοι τέλεια την κοινή γλώσσα – την ελληνική, και επίσης τέλεια τη μητρική τους. Να μαθαίνουν την κοινή ιστορία και πολιτισμό της περιοχής, της Θράκης, αλλά και την ιστορία και τον πολιτισμό των άλλων ομάδων. Ο κάτοικος στους Θράκης πρέπει να γνωρίζει το ‘δικό’ του και τα ‘άλλα’, που τον περιβάλλουν. Φορείς του πολιτισμού και της ιστορίας είναι οι άνθρωποι. Για να τους γνωρίσω και να τους αγαπήσω, οφείλω να γνωρίσω τι κουβαλά ο καθένας. Αυτό οφείλει να μου το προσφέρει η υποχρεωτική εκπαίδευση. Πάντοτε μιλούσαμε για την ανάγκη να εισαχθεί η τοπική ιστορία και ο πολιτισμός στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Να προσθέσω ότι στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, εκτός των πολλών άλλων που πρέπει να γίνουν, πρέπει για διδάσκοντες και διδασκόμενους να εισαχθεί ως μάθημα η γνώση της περιοχής. (Αυτό, βέβαια, οφείλουμε να προσφέρουμε και στους υπαλλήλους του κράτους και στους στρατιώτες που υπηρετούν στη Θράκη)».   

2006 (21 Φεβρουαρίου)

Το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης σε συνεργασία με το Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης οργάνωσε Ημερίδα με θέμα «Η τριγλωσσία στη μειονοτική εκπαίδευση και τα μαθησιακά προβλήματα των Πομάκων μαθητών», όπου εκπαιδευτικοί μίλησαν για την εκπαίδευση από τη δική τους κυρίως εμπειρία. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους κυκλοφόρησαν σε βιβλίο τα Πρακτικά της Ημερίδας, απ’ όπου παίρνουμε κάποια στοιχεία.

 Στην παραπάνω ημερίδα μετά τις εισηγήσεις υπήρχε πλούσια συζήτηση, στην οποία πήρα μέρος, με παρέμβαση που επικεντρώθηκε σε δύο σημεία. Παραθέτω τα σχετικά αποσπάσματα της παρέμβασής μου. Για το πρώτο σημείο : «Όσον αφορά τα αρχαία και τα νέα ελληνικά θα ήθελα να μιλήσω για μια μορφή διγλωσσίας, παρόλο που είναι ψευδής διγλωσσία. Το πρόβλημα είναι να μάθουμε πρώτα τα νέα ελληνικά και μετά τα αρχαία ή ταυτοχρόνως. Η επιστήμη έχει καταλήξει και ο Ι.Θ.Κακριδής και όλοι αυτοί που ήτανε κλασικοί και (ας το πούμε) αρχαιολάτρες, έλεγαν ότι αν τα παιδιά δε μάθουν το συντακτικό και τη γραμματική της μητρικής γλώσσας, δηλαδή της νεοελληνικής, είναι περιττό (να ξεκινήσουμε τα αρχαία) – και γι’ αυτό διαφωνώ με πάρα πολλά πράγματα από αυτά που γίνονται τα τελευταία χρόνια με την αρχαιομανία στο γυμνάσιο· είναι αδύνατο τα παιδιά να μάθουν ταυτοχρόνως τα δύο αν δεν κατέχουν το ένα. Και αυτό είναι το βασικό πρόβλημα. Ας το πουν καθαρά όσοι το πιστεύουν ότι η μητρική γλώσσα πρέπει να ξεριζωθεί για να μπουν τα παιδιά στην πρώτη δημοτικού, στο νηπιαγωγείο με μια άλλη μητρική γλώσσα, η οποία θα είναι και η γλώσσα του σχολείου. Όσο υπάρχει, όμως, μια άλλη μητρική γλώσσα δεν μπορούμε να δουλεύουμε σε δύο κυρίους».

  Όσον αφορά τη γλωσσομάθεια των μαθητών της μειονότητας, με βάση την προσωπική μου εμπειρία, σημείωσα : «Χρειάζεται να έχουν την αίσθηση της αφηρημένης σκέψης και της γλώσσας. Δηλαδή να διαβάσουνε παιδιά δεκαοχτώ χρονών ένα κείμενο δέκα σειρών και να σου πουν σε τρεις σειρές τι λέει. Μπορούν να μεταφράζουν λέξη λέξη αλλά δεν μπορούν να το κατανοήσουν. Και δε μιλώ μόνο για τα πομακόφωνα παιδιά. Οι διαπιστώσεις μου είναι ότι και τα τουρκόφωνα δεν έχουν πολλές φορές αυτή τη δυνατότητα για αφηρημένη σκέψη».

  Από τις σκέψεις μου που διατύπωσα στην Ημερίδα για την Τριγλωσσία, φάνηκαν οι βασικές μου θέσεις. Πιστεύω ότι η μητρική γλώσσα είναι αυτονόητο ότι πρέπει να αποτελεί τη βάση για τη στοιχειώδη εκπαίδευση του παιδιού. Προβληματίζομαι στο αν μια γλώσσα ή ‘γλώσσα’ που δεν έχει εξελιχθεί σε γραπτή και λογοτεχνική μπορεί να εκπληρώνει πλήρως το ρόλο της ως οργάνου εκπαίδευσης και, στη συνέχεια, παιδείας. Το θέμα αυτό αναφέρεται στην πομακική και στη ρομανές.

2009

Μιλώντας το 2009 στην πρώτη δημόσια εκδήλωση του Πανελλήνιου Συλλόγου Πομάκων στην Κομοτηνή  με θέμα «Ο αμφισβητούμενος κάτοικος των Βαλκανίων», αναφέρθηκα σε σχετικά προβλήματα. Βασική θέση μου αποτελεί  πως είναι ανάγκη να μελετηθεί η πομακική γλώσσα και πολιτισμός από τους ίδιους τους Πομάκους. Όλοι οφείλουν να συμβάλλουν στην πολιτισμική και κοινωνική ανύψωση όλων των μειονοτικών ομάδων της Θράκης, χωρίς καμιά προσπάθεια χειραγώγησης πολιτιστικής ή πολιτικής.

  Οι ομάδες των μουσουλμάνων δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να διακρίνονται σε ανώτερες και κατώτερες, ούτε πρέπει τα κριτήρια για την όποια αναφορά μας σ’ αυτές να είναι αριθμητικά, αλλά μόνο ανθρωπιστικά. Αυτό σημαίνει ότι οι προτάσεις, οι θέσεις και οι λύσεις στα όποια προβλήματα είναι απαραίτητο να κυριαρχούνται κατεξοχήν από σεβασμό του προσώπου – ανεξάρτητα από χαρακτηριστικά επίκτητα / συγκυριών και σκοπιμοτήτων.

  Τα παιδιά της μειονότητας όπως και όλα τα ελληνόπουλα είναι χρέος της ελληνικής πολιτείας να μαθαίνουν την ελληνική γλώσσα. Αυτό είναι ανεξάρτητο από τις διεθνείς συμβάσεις, για την παιδεία των παιδιών της μειονότητας. Στους τόπους που υπάρχει μουσουλμανική μειονότητα πρέπει να υπάρχουν δύο ειδών σχολεία : α) ελληνικά σχολεία προσχολικής, υποχρεωτικής (δημοτικό – γυμνάσιο) και λυκειακής εκπαίδευσης (γενικής και επαγγελματικής), β) μειονοτικά σχολεία – σύμφωνα με τις συμβάσεις – στα ελληνικά και στη μειονοτική γλώσσα που επιλέγουν οι κάτοικοι. Επειδή όμως η μειονότητα δεν είναι γλωσσικά ενιαία, όπου χρειάζεται, θα υπάρχει εκπαιδευτική δομή «φροντιστηρίου» για τη μειονοτική γλώσσα που δε διδάσκεται στο σχολείο. Ούτως ή άλλως η μητρική γλώσσα πρέπει να γίνεται αντικείμενο σπουδής. Βασικός στόχος είναι να μάθουν την ελληνική γλώσσα, από τη στιγμή που τα παιδιά ζουν στην Ελλάδα.   

2014

Άραγε θέλουμε μορφωμένη μουσουλμανική μειονότητα; – άρθρο.

*

Κλείνοντας παραπέμπω σε ένα άρθρο μου που δημοσίευσα το 1994 στο ‘Εμπρός’ – πριν από 20 ολόκληρα χρόνια. Ο τίτλος του άρθρου – είναι εύγλωττος : Θρακοσωτήρες και Θρακέμποροι (Θρακοθήρες). Δε χρειάζεται επεξήγηση. Μόνο ο επίλογος αρκεί :

«Φτάνει πια! Δε θέλουμε πνευματικούς σωτήρες. Δεν μπορούν μερικοί να μας βλέπουν, όπως οι ευρωπαίοι αποικιοκράτες έβλεπαν τους ιθαγενείς. Θρακική αφύπνιση τώρα!».

Πολιτική χωρίς δημοκρατία, αλήθεια και ανθρωπισμό, δεν είναι σωστή πολιτική.

Ο Σεμπαϊδήν Καραχότζα με την έκδοση των μεταφράσεων στα πομακικά ποιητικών κειμένων έκανε ένα βήμα μπροστά στην υπόθεση του προσφιλούς πομακικού σύνοικου παιδιόθεν στοιχείου…

Σε ευχαριστούμε – Σε ευχαριστώ Σεμπά.

Θανάσης Μουσόπουλος

Ξάνθη, 8 Ιουλίου 2017