Του Ανδρέα Ματζάκου*
Εισαγωγή
Στις 27 Νοεμβρίου, η Τουρκία δια του προέδρου της Ερντογάν υπέγραψε με τον επί κεφαλής της Λιβυκής Κυβερνήσεως Εθνικής Συμφωνίας [Libya’s Government of National Accord – (GNA)], Fayez al-Sarraj, μια Συμφωνία για την οριοθέτηση Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) μεταξύ των δύο χωρών, καθώς και μια άλλη για την παροχή στρατιωτικής βοηθείας. Η συμφωνία για τις ΑΟΖ προξένησε κατάπληξη σε πολλούς στην Ελλάδα καθ’ όσον δι’ αυτής, δεν λαμβάνονται υπ’ όψιν τα δικαιώματα σε θαλάσσιες ζώνες μεγάλων νησιών μας όπως η Ρόδος, η Κάρπαθος και η Κρήτη. Η Συμφωνία αυτή στην ουσία, βάζει την Τουρκία στην υπόθεση της εκμεταλλεύσεως των υδρογονανθράκων της ΝΑ Μεσογείου, στην οποία δεν συμμετείχε μετά την υπογραφή της δημιουργίας ενός διεθνούς οργανισμού του Eastern Mediterranean Gas Forum (EMGF), μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου, Αιγύπτου, Ιταλίας, Ισραήλ, Παλαιστίνης και Ιορδανίας, τον Ιανουάριο του 2019. (λέπε Χάρτη 1- Τουρκική/Λιβυκή ΑΟΖ- Χάρτης του τουρκικού ΥΠΕΞ)
Ήταν όμως έκπληξη μια τέτοια συμφωνία; Είναι δυνατόν η Τουρκία να θεωρεί ότι μεγάλα κατοικημένα νησιά μας δεν έχουν υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ κατά παράβαση του Διεθνούς Δικαίου; Γιατί η Τουρκία προσέφυγε σε μια τέτοια συμφωνία και πως αυτή, ενώ φαίνεται παράλογη, γίνεται αποδεκτή από την επίσημη κυβέρνηση μιας άλλης χώρας, έστω και αν αυτή η κυβέρνηση δεν εκπροσωπεί το σύνολο της Λιβύης;
Στα ερωτήματα αυτά θα γίνει προσπάθεια να δοθεί απάντηση με το παρόν άρθρο, με βάση την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη. Στην πρώτη παράγραφο θα δούμε αν μια τέτοια συμφωνία μπορεί να θεωρηθεί παράλογη, στην συνέχεια θα εξετάσουμε τους λόγους για τους οποίους η Τουρκία υπέγραψε μια τέτοια συμφωνία, την χρονική συγκυρία υπογραφής της και το άρθρο θα κλείσει με επίλογο.
Η «παράλογη» συμφωνία και ο Θουκυδίδης
Η θέση του άρθρου είναι ότι η Συμφωνία Τουρκίας-Λιβύης, δεν είναι παράλογη. Στο πρόβλημα για το τι μπορεί να θεωρηθεί παράλογο στις Διεθνείς Σχέσεις, έχει δώσει απάντηση ο Θουκυδίδης από το 430 π.Χ. Γράφει στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, περιγράφοντας τα γεγονότα από το 415 μέχρι το 414 (Αγόρευση του πρέσβη των Αθηναίων Ευφήμου) : ‘’Για έναν τύραννο, ή για μια πόλη που ασκεί ηγεμονία, τίποτα δεν είναι παράλογο αν είναι συμφέρον. Την ηγεμονία μας (οι Αθηναίοι) την ασκούμε καταπώς είναι ο χρήσιμος ο καθένας από τους συμμάχους μας’’ (Θουκυδίδης ΣΤ, 85).
Η Τουρκία λοιπόν που έχει αλλάξει επίπεδο στον παγκόσμιο συσχετισμό ισχύος και έχει μετατραπεί σε περιφερειακή δύναμη, ασκεί ηγεμονία στην περιοχή της αλκανικής, της Μέσης Ανατολής και της ΝΑ Μεσογείου. Για να χαρακτηριστεί ένας κράτος ως περιφερειακή δύναμη θα πρέπει, μεταξύ άλλων, να έχει λόγο στην αρχιτεκτονική ασφαλείας της περιοχής. Και η Τουρκία επηρεάζει αποφάσεις που λαμβάνονται σε Τίρανα, Σκόπια, οσνία-Ερζεγοβίνη, έχει λόγο στις εξελίξεις στην Συρία, στο Ιράκ, κατέχει το 37% του εδάφους της Κύπρου ενώ απαγορεύει στην Ελλάδα να εξασκήσει νόμιμα δικαιώματα της στο Αιγαίο.
Το ότι αρκετοί στην Ελλάδα δεν είχαν υπολογίσει ότι μπορεί η Τουρκία να συνάψει μια τέτοια συμφωνία με κράτος του οποίου οι ακτές δεν είναι αντικείμενες με τις δικές της, δεν σημαίνει ότι η Συμφωνία, αν και παράνομη, είναι παράλογη. Ποίοι λόγοι όμως ώθησαν την Τουρκία στην σύναψη μιας τέτοιας συμφωνίας;
Λόγοι που ώθησαν την Τουρκία να υπογράψει τη Συμφωνία
Σταθερός σκοπός της τουρκικής στρατηγικής ασφαλείας από την λήξη του Ψυχρού Πολέμου και μετά, είναι η Τουρκία να κυριαρχήσει στην περιφέρεια της. Για να γίνει αυτό εφικτό, όπως γράφει ο θεωρητικός της Στρατηγικής Εθνικής Ασφαλείας της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου στο βιβλίο του ‘’Το Στρατηγικό άθος’’, η Τουρκία πρέπει να κυριαρχεί στις θάλασσες που την περιβάλλουν. Γράφει:
‘’… η υποχώρηση του Οθωμανικού κράτους ξεκίνησε πρωτίστως με την απώλεια της επιρροής του πάνω στις περιφερειακές θάλασσες…. Η Τουρκία για να γίνει μια πραγματική περιφερειακή δύναμη, είναι υποχρεωμένη να αυξήσει την πολιτική και οικονομική επιρροή της στις θαλάσσιες αρτηρίες που εκτείνονται από το Αιγαίο έως την Αδριατική και από το Σουέζ έως την Ερυθρά Θάλασσα’’.
Ο πρώτος λόγος λοιπόν είναι η αύξηση της πολιτικής και οικονομικής της επιρροής με την κατοχύρωση δια μέσου διεθνούς συμφωνίας κυριαρχικών δικαιωμάτων στην ΝΑ Μεσόγειο. Ένας δεύτερος λόγος είναι ο αποκλεισμός που αισθάνεται από την εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων της ΝΑ Μεσογείου, μετά την υπογραφή του Eastern Mediterranean Gas Forum (EMGF), μεταξύ των κρατών που προαναφέρθηκαν, για την βέλτιστη συνεκμετάλλευση των υδρογονανθράκων της Ανατολικής Μεσογείου, τον Ιανουάριο του 2019. Μάλιστα κατόπιν πρωτοβουλίας του Ισραήλ υπεγράφη χθες η συμφωνίας για την κατασκευή του αγωγού East Med, μεταξύ Ελλάδος, Κύπρου, Ισραήλ και αναμένεται η υπογραφή της από την Ιταλία σε μεταγενέστερο. Ο αγωγός αυτός θα μεταφέρει φυσικό αέριο από το Ισραήλ κατά βάση, αλλά και την Κύπρο στην Ευρώπη, δίνοντας την ευκαιρία στην Ευρώπη να απεξαρτηθεί σε κάποιο βαθμό από το ρωσικό φυσικό αέριο. (λέπε Χάρτη 2– Διαδρομή Αγωγού East Med)
Ένας τρίτος λόγος είναι δημιουργία αισθήματος ανασφαλείας στους επενδυτές του έργου, εκτός και αν η Τουρκία συμμετέχει σ’ αυτό. Η κατασκευή κάθε αγωγού προϋποθέτει σοβαρές επενδύσεις. Οι δε επενδυτές εξετάζουν πρώτα από όλα το ζήτημα της φυσικής ασφαλείας μιας τέτοιας επενδύσεως. Και όπως φαίνεται στους Χάρτες 1 και 2, η διαδρομή του East Med διέρχεται από την περιοχή στην οποία η Τουρκία θεωρεί ότι έχει κυριαρχικά δικαιώματα, κάτι που δεν μπορεί να δεχθεί η Ελλάδα. Το κλίμα αυτό δημιουργεί δεύτερες σκέψεις για οποιεσδήποτε επενδύσεις, πόσον μάλλον για μια επένδυση ύψους 6-8 δις $ και για ένα έργο που θα είναι σε εξέλιξη μέχρι το 2025.
Χρονική συγκυρία υπογραφής της Συμφωνία
Πολλά γεγονότα συνέβαλαν στην επιλογή του χρόνου υπογραφής. Για την οικονομία του χώρου θα αναφερθούν τα τρία κυριότερα για το άρθρο:
– Ανατρέχοντας και πάλι στο απόσπασμα από τον Θουκυδίδη, η Λιβύη είναι χωρισμένη στα δυο. Το ένα τμήμα GNA, υπό τον al-Sarraj με έδρα την Τρίπολη, έχει ανάγκη στρατιωτικής βοηθείας, αφού ο στρατάρχης Hiftar που ηγείται του άλλου μισού, έχει εξαπολύσει την τελική επίθεση για κατάληψη της Τριπόλεως. Άρα ο al-Sarraj μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σύμμαχος από την Τουρκία για την επιτυχία των σκοπών της.
– Ο έλεγχος μιας θαλάσσιας περιοχής μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης, απαιτεί την ύπαρξη ισχυρής και επαρκούς ναυτικής ισχύος. Με την ναυτική ισχύ μπορεί να επιβληθεί η συμφωνία και σε μέρη που διαφωνούν με τις προβλέψεις της. Και η Τουρκία, με την μεθοδευμένη ανάπτυξη της πολεμικής της βιομηχανίας, έφτασε στο σημείο να διεξάγει τις πρόσφατες επιχειρήσεις στην Συρία με μέσα και υλικά, σε ποσοστό 65% κατασκευασμένα από εγχώριες εταιρείες. Στο πλαίσιο αυτό, το πρόγραμμα κατασκευής εθνικού πλοίου (MILGEM) που ξεκίνησε το 1990, έχει παράξει αποτελέσματα. Φρεγάτες και κορβέτες έχουν ενταχθεί στο τουρκικό ΠΝ, ενώ το πρόγραμμα συνεχίζεται ομαλά. Μάλιστα εντός του 2020, αναμένεται το υπό ναυπήγηση αμφίβιο πλοίο επιθέσεων πολλαπλού ρόλου LHD «TCG Anadolu» να ενταχθεί στο ΠΝ, ενώ 6 σύγχρονα υποβρύχια θα είναι έτοιμα στο διάστημα από το 2022 μέχρι το 2026.
– Η επιτυχής δοκιμή των διοικήσεων, επιτελείων και πληρωμάτων σκαφών όλων των ναυτικών δυνάμεων του τουρκικού ΠΝ σε μικτές επιχειρήσεις, με την άσκηση ‘’Γαλάζια Πατρίδα’’ που διεξήχθη από 27 Φεβρουαρίου έως 8 Μαρτίου 2019. Σκοπός της ασκήσεως ήταν η προβολή ναυτικής ισχύος σε τρεις θάλασσες, Μαύρη Θάλασσα, Αιγαίο και Ανατ. Μεσόγειο και, η επίδειξη της αποφασιστικότητας της Τουρκίας σε πολιτικό επίπεδο, να χρησιμοποιήσει ισχύ ώστε να μην είναι απούσα από τον διαμοιρασμό των φυσικών πόρων της ΝΑ Μεσογείου.
Επίλογος
Ο Ερντογάν με τη Συμφωνία οριοθετήσεως της ΑΟΖ με την Λιβύη, χρησιμοποιεί την GNA και τον al-Sarraj, την στιγμή που έχουν ανάγκη στηρίξεως για να κρατηθούν στην εξουσία. Κατά πάσα πιθανότητα θα αναγκαστεί να στείλει εκτός από στρατιωτικό υλικό που έχει ήδη στείλει από τον Μάιο του 2019 και στρατεύματα στην Λιβύη. Και αυτό θα προκαλέσει εντονότερη αντίδραση από:
– Αραβικές χώρες όπως η Αίγυπτος και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, που δεν βλέπουν με καλό μάτι την ανάμειξη της Τουρκίας στον αραβικό κόσμο. Μάλιστα ο Ερντογάν έχει χαρακτηρίσει τον πρόεδρο της Αιγύπτου φασίστα, επειδή ανέτρεψε την εκλεγμένη από τον λαό κυβέρνηση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας πριν πάρει την εξουσία.
– Την Ρωσία, η οποία επιθυμεί συμφιλίωση των δυο παρατάξεων και εξεύρεση πολιτικής λύσεως στην διαμάχη. Με τον τρόπο αυτό, θέλει να δείξει στην διεθνή κοινότητα, ότι μπορεί να παίξει ρόλο ειρηνοποιού στην Λιβύη σε αντίθεση με τον ρόλο που έπαιξε η δυτική συμμαχία στην ανατροπή του Καντάφι. Πλέον αυτού, η ρωσική εταιρεία Tatneft έχει υπογράψει συμφωνία με την κρατική εταιρεία Πετρελαίου της Λιβύης από το 2005, για να πάρει το 10,5% της παραγωγής πετρελαίου από την νότιο Λιβύη, συμφωνία που δεν προχώρησε όταν η Tatneft αποχώρησε από την χώρα λόγω της αναταραχής που επεκράτησε με την ανατροπή του Καντάφι.
Ο Ερντογάν δεν πρέπει να συγχέει την Συρία, με την Λιβύη. Για την επέμβαση στην Συρία συμφωνούσαν κυβέρνηση και αντιπολίτευση, αφού για την αντιμετώπιση των Κούρδων υπάρχει ομοφωνία. Για την Λιβύη όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά και έχουν ήδη εκφραστεί αντιρρήσεις από τον επικεφαλής του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (CHP), Κεμάλ Κιλιντσάρογλου. Πλεόν αυτού, για την επέμβαση στην Συρία, αρκούσε απλό πέρασμα χερσαίων συνόρων. Για την Λιβύη όμως απαιτείται εκστρατεία. Και για τέτοιες μορφής εκστρατείες λέει και πάλι ο Θουκυδίδης δια της αγορεύσεως του Νικία, στρατηγού των Αθηναίων που θα ηγείτο της εκστρατείας στην Σικελία: ‘’Είναι ανόητο να εκστρατεύει κανείς εναντίον αντιπάλου τον οποίον, αν νικήσει δεν θα μπορέσει να κρατήσει στην εξουσία, ενώ αν νικηθεί, δεν θα βρεθεί στην κατάσταση που ήταν πριν κάνει την εκστρατεία’’. (ΣΤ,11)
* Ο Ανδρέας Ματζάκος είναι Απόστρατος Αξ/κος του ΣΞ και κατέχει MΑ στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές. Είναι δόκιμος ερευνητής στον Τομέα Αμυντικών Θεμάτων του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων του Παντείου Πανεπιστημίου και μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών.
