TEXNH TOY ΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ – ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

TEXNH TOY ΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ –

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

του Θανάση Μουσόπουλου

  Στο κείμενό μου αυτό επιδιώκω πολύ συνοπτικά να μιλήσω για την Τέχνη του λόγου στη Θράκη κατά τους δύο τελευταίους αιώνες. Γιατί, μιλώντας για την εκατονταετηρίδα ελεύθερης ζωής 1919/20 – 2019/20 της νοτιοδυτικής Θράκης (Ξάνθης, Ροδόπης, Έβρου), οφείλεις να πας ένα αιώνα πριν, να εξετάσεις την ενιαία Θράκη, ώστε να φωτίσεις  πλευρές της θρακικής ιστορίας και πολιτισμού όχι αποκλειστικά στην ελληνική Θράκη, αλλά σε περιοχές που ζούσαν ή ζουν Θράκες και Θράσσες σε όλο τον πλανήτη.

  Στο Επίμετρο της εργασίας  θα αναφέρω κάποιες μελέτες μου σχετικά με τη θρακική λογοτεχνία. Έχω ασχοληθεί ιδιαίτερα με την Τέχνη του λόγου στην Ξάνθη, καταπιάστηκα όμως και με τις άλλες περιοχές της Θράκης και τους εκπροσώπους του λόγου.

  Με την ευκαιρία της επετείου των 100 χρόνων ελεύθερης Θράκης, οφείλουμε να προβάλλουμε αυτή την πλευρά της εκατονταετίας.

Α

   Ο ενιαίος χώρος της Θράκης από τον 14^ο αιώνα υποτάσσεται στους Οθωμανούς. Οι πρώτοι αιώνες ήταν σκοτεινοί και δύσκολοι. Αντίθετα, ο 18^ος και ο 19^ος  ήταν αιώνες οικονομικής και πολιτιστικής ακμής. Ο Λόγιος και Λαϊκός πολιτισμός της Θράκης σ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής διασώζεται και αναπτύσσεται. Τα αστικά κέντρα της Θράκης, κυρίως η Κωνσταντινούπολη, η Αδριανούπολη, η Φιλιππούπολη με τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, με τους κοσμογυρισμένους εμπόρους, τους μορφωμένους κληρικούς έγιναν οι εστίες για τη άνθηση. Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Σημαντικός ήταν ο ρόλος των πολιτιστικών – φιλεκπαιδευτικών συλλόγων, ενώ η θέση της γυναίκας βελτιώνεται. Θέατρα, Ωδεία, Εφημερίδες και Περιοδικά συμπληρώνουν την εικόνα  της ανάπτυξης της Θράκης. Η Βασιλεύουσα μέσα στις νέες συνθήκες και με τις ανάλογες «προσαρμογές» εξακολούθησε να αποτελεί το πνευματικό κέντρο της ενιαίας Θράκης.

   Κάτω από όλα αυτά τα δεδομένα μπορούμε να μιλήσουμε για τη Θρακική Αναγέννηση κατά τον 19^ο αιώνα.  Μετά την δημιουργία του μικρού νεοελληνικού κράτους μετά την Επανάσταση, πολλοί λόγιοι φεύγουν από τη Θράκη και έρχονται στην Αθήνα, συνεχίζοντας το έργο τους.

   Κατά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα οι θεωρίες του  γερμανού Ιάκωβου Φίλιππου Φαλμεράυερ (1790 – 1861) που ανακάτωσε την επιστήμη με την πολιτική, δημιούργησαν νέες καταστάσεις. Η βασική ιδέα του είναι ότι: «Το γένος των Ελλήνων έχει εξαφανιστεί από την Ευρώπη, γιατί στις φλέβες του Χριστιανικού πληθυσμού της Ελλάδας δε ρέει ούτε μια σταγόνα γνήσιου και καθαρού αίματος Ελλήνων».  Έντονη ήταν η αντίδραση Ελλήνων και ξένων, που δημοσιεύουν πλήθος εργασιών που δείχνουν τη συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού και τις αρχαιοελληνικές επιβιώσεις στο σύγχρονο πολιτισμό.

    Οι θρακιώτες λογοτέχνες παρουσιάζουν τη Θράκη του 19^ου αιώνα, τα προβλήματα του χώρου αυτού, τα έθιμα, τον τρόπο ζωής και σκέψης, τα διαλεκτολογικά στοιχεία στη γλώσσα. Διασκορπισμένοι  στις πόλεις της ενιαίας Θράκης, σε πόλεις της ελεύθερης Ελλάδας – κυρίως στην Αθήνα,  ή και σε χώρες του εξωτερικού, δούλεψαν αυτόνομα και αυθόρμητα, υπάρχουν όμως μεταξύ τους συγκλίσεις  ή ομοιότητες. Η «Θρακική Σχολή» είναι ένα γενικό σχήμα, που περιλαμβάνει λογοτέχνες του 19^ου αι. αλλά και τους δημιουργούς του 20^ου αι. με ομοιότητες και διαφορές μεταξύ τους.

   Ο 19^ος αιώνας για την ενιαία Θράκη είναι ένα όριο πολυσήμαντο. Έχουμε, εκτός από τη Θρακική Αναγέννηση και την αρχή της διάσπασής της. Το 1878 αυθαίρετα ανακηρύσσεται αυτόνομη και το 1886 προσαρτάται η Βόρεια Θράκη/ Ανατολική Ρωμυλία στη Βουλγαρία. Αντίστοιχα, από τις Μεγάλες Δυνάμεις, στα 1923 η Ανατολική Θράκη παραχωρείται στην Τουρκία. Το 1/10 της Θράκης, η νοτιοδυτική στα 1920 ελευθερώνεται και ενσωματώνεται στην Ελλάδα.

  Πολύ σχηματικά και ενδεικτικά θα αναφερθούμε στην Τέχνη του Λόγου της Θράκης κατά τον 19^ο αιώνα στην ενιαία Θράκη και στους λογοτέχνες άνδρες και γυναίκες της εκατονταετηρίδας ελεύθερης Θράκης.

 

Β

  Η «Θρακική Σχολή» κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα περιλαμβάνει λογοτέχνες που έχουν τάσεις ανανέωσης, με διάθεση ψυχογραφίας ή κοινωνικής αντίληψης.

  Δύο κολοσσοί του νεοελληνικού λόγου όχι μόνο κατάγονται αλλά και εκφράζουν τη Θρακική ψυχή. Ο Γεώργιος Βιζυηνός (1849 – 1896) από την Ανατολική Θράκη και ο Κώστας Βάρναλης (1883/4 – 1974) από την Ανατολική Ρωμυλία – Βόρεια Θράκη.

 Κατά την ίδια περίοδο, μια πλειάδα λογοτεχνών και λογίων από τη βόρεια και ανατολική Θράκη παρουσιάζουν το πλούσιο έργο τους. Αναφέρουμε ενδεικτικά: Ν. Ποριώτης, Απ. Μαμμέλης, Θ. Κατραπάνης, Μ. Φιλήντας, Ι. Ραυτόπουλος, M. Βισάνθης, Γ. Δ. Χουρμουζιάδης, Φ. Πρασίνης, Θ. Ρητορίδης, Έφη Κασιμάτη. Πολλοί παραμένουν και δημιουργούν στη Θράκη, κάποιοι αναγκάζονται ή επιλέγουν να εγκατασταθούν στην ελεύθερη Ελλάδα.

  Μεγάλη είναι επίσης η ομάδα των λογίων και λογοτεχνών  της Κωνσταντινούπολης, πολλοί / πολλές σταδιακά εγκατέλειψαν ήδη από τον 19^ο αιώνα και τον 20^ο την Πόλη και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ή σε άλλες πόλεις. Αποτελούν μια διαφορετική παράδοση, μιλώ γι’ αυτούς στο (ανέκδοτο) βιβλίο μου «Τα Λόγια της Πόλης».

  Αναφέρω ξεχωριστά τον λογοτέχνη Πολύδωρο Παπαχριστοδούλου (1886 – 1968) από τις Σαράντα Εκκλησιές που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διάσωση και προβολή της θρακικής ιστορίας και πολιτισμού μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και Έξοδο.

  Ο εικοστός αιώνας ξεκινά με μια περιπετειώδη εικοσαετία, τον Θρακικό και Μακεδονικό αγώνα, τους βαλκανικούς πολέμους, τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τη βουλγαροκρατία της δυτικής Θράκης (1913 – 1919/20) που καταλήγει στην ενσωμάτωση της νοτιοδυτικής Θράκης στην Ελλάδα.

  Μια σειρά λογοτεχνών και λογίων  γεννιόνται στην υπόδουλη Θράκη και έρχονται στην ελεύθερη Ελλάδα κυρίως με την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών: Θ. Τζήμητρας, Μ. Λουντέμης, Έφη Πλιάτσικα Πανσελήνου, Ν. Κυτόπουλος, Ζ. Νάσιουτζικ, Τ. Αλαβέρας, Αντ. Ρωσίδης, Κ. Τοπούζης, Μ. Κολοζώφ Μαρκίδη κ.ά.

*

   Μιλώντας για την τέχνη του λόγου στην τελευταία εκατονταετία αναφερόμαστε σε λογοτέχνες που γεννήθηκαν ή έζησαν στην ελεύθερη Θράκη 1919/20 – 2019/20. Στις δημοσιεύσεις μου και στο αρχείο υπάρχουν αρκετά στοιχεία για τις περιοχές Έβρου και Ροδόπης, πολύ περισσότερα για την Ξάνθη. Απαιτείται αναμφίβολα περαιτέρω έρευνα.

(i)  Από το χώρο του Έβρου αναφερόμαστε στον Κώστα Θρακιώτη (1909 – 1994), Τριαντάφυλλο Πίττα (1912 – 1999), Σοφία Κλήμη Παναγιωτοπούλου (πέθανε το  2001), τη Δέσπω Καρούσου (Αλεξανδρούπολη 1939 -). Σε πολιτιστικές εκδηλώσεις τα τελευταία χρόνια στο Διδυμότειχο ασχολήθηκα με τους ποιητές που κατάγονται από την περιοχή Ιάσωνα Ιωαννίδη (1928 – 2010), Σωτήρη Χατζηπεντίδη (1928 – 1948), Τίτο Μανάκα (1934 – 2004), Βασίλη Σιναπίδη (1922 – ), Ευάγγελο Κωτσίου (1973 – ). Αναφέρουμε επίσης τον Αυγερινό Μαυριώτη (γεννήθηκε 1932 στο Αμόριο Διδυμοτείχου και ζει στην Αθήνα) και τον Γιάννη Ξανθούλη (από Αλεξανδρούπολη, γεννήθηκε το 1947, ζει στην Αθήνα).

  Στην Αλεξανδρούπολη και γενικότερα στον Έβρο με τη λογοτεχνία ασχολούνται επίσης  οι Φοίβος Μάλαμας, Θράκης Θρύλος, Σταύρος Τσακίρης, Κώστας Τοπούζης, Ευγενία Περιορή, Βασίλης Καραβίτης, Τάκης Ακρίτας, Ρένος Θρακιώτης, Γιώργος Σταυρίδης, Δημοσθένης Δούκας, Θανάσης Τζούλης, ενώ οι Άγγελος Ποιμενίδης, Μόσχος Κούκος, Θανάσης Κούγκουλος, Θόδωρος Κυρκούδης, Θανάσης Αποστολίδης, Πασχάλης Κοντός  με αρχαιολογία, λαογραφία, ιστορία, φιλολογία. Στη Λαογραφία της Θράκης μεγάλη είναι η συμβολή της Ελένης Φιλιππίδου (1917 – 1994) στο παρελθόν  και της Αγγέλας Γιαννακίδου στο παρόν. Αναφέρω την πολυτάλαντη ποιήτρια και δημιουργό Ιωάννα Φιλιππίδου (1953 – 1999) που επέλεξε τη φυγή.

(ii)  Από την περιοχή Κομοτηνής – Ροδόπης αναφέρουμε τον Αναστάση Βιστωνίτη (1952 -) και τον Μισέλ Φάις (1957) που ζούνε στην Αθήνα. Η Κορίνα Χάρη (γεννήθηκε το 1948 στην Κομοτηνή, ψευδώνυμο της Κορνηλίας Παπάζογλου) παρουσιάζει πλούσιο λογοτεχνικό έργο. Στην Κομοτηνή γεννήθηκε το 1973 όπου ζει μόνιμα και ο δραστηριοποιείται ο φιλόλογος Γιάννης Στρούμπας (ποίηση, δοκίμια), όπως και ο Σπύρος Κιοσσές (Κομοτηνή 1972, ποιητής και διδάσκων δημιουργική γραφή στο ΔΠΘ). Στην Κομοτηνή ζει ο βιβλιοθηκονόμος Πασχάλης Κατσίκας (γενν. 1971) με λογοτεχνικό έργο – το 2019 κυκλοφόρησε η πρώτη ποιητική του συλλογή.

  Σε ποιητικές συναντήσεις στον Ίασμο και στον Μικρό Διάκοσμο στην παραλία Ιμέρου του πολυ-δημιουργού Γιάννη Βουλτσίδη συνάντησα ενδιαφέροντες ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών, όπως  τον Βασίλη Φαρασόπουλο, την Ηρώ Κακαζάνη, τον Νίκο Πεστηλματζή, τον  Γιάννη Λυγγερούδη και τον Γεώργιο Μπατζάκα.

   Στην Κομοτηνή επίσης δραστηριοποιούνται ο Χρ. Χαρτοματσίδης με πλούσιο λογοτεχνικό έργο, ο Ιγνάτης Χουβαρδάς ποιητής και πεζογράφος, ο πανεπιστημιακός Χάρης Μιχαλόπουλος με ποιητικά και κριτικά έργα, η πεζογράφος  Φωτεινή Ναούμ, η πεζογράφος Άση Κιούρα, ο μαθηματικός και συγγραφέας μυθιστορημάτων Ανδρέας Λύκος, ο πολυτάλαντος ερευνητής και συγγραφέας Αντώνης Λιάπης,  ο εκπαιδευτικός, συγγραφέας και αρθρογράφος Ιωάννης Σιγούρος.

(iii) Γεννημένοι / ες στην Ξάνθη τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα που έζησαν σε άλλους τόπους:  Άργης Κόρακας 1880 – 1940, είναι ο πρώτος γνωστός ξανθιώτης ποιητής,  Αχιλλεύς Καλεύρας 1882 – 1972, πολιτικός, δημοσίευσε δημοσιονομικές μελέτες, Άριστος Χασηρτζόγλου 1889 – 1971, ο γνωστός δημοσιογράφος Χασήρ, βιβλία με χρονογραφήματα, Μέλπω Λογοθέτη Μερλιέ 1895 – 1979, με  σημαντικό έργο στη διάσωση του λαϊκού πολιτισμού των προσφύγων. Στην Ξάνθη γεννήθηκε το 1912 ο ποιητής Γ. Ξ. Στογιαννίδης (πέθανε το 1994 στη Θεσσαλονίκη), από τους Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης ήρθε στην Ξάνθη και έζησε ως το θάνατό της ( 1912 – 1989 ) η ποιήτρια, πεζογράφος και λαογράφος Κατίνα Βέικου – Σεραμέτη, στην Ξάνθη γεννήθηκε ο οικουμενικός Μάνος Χατζιδάκις 1925 – 1994, που όμως δεν ξέχασε την πατρίδα του.

  Πολλοί / πολλές Ξανθιώτες πεζογράφοι και ποιητές δραστηριοποιούνται εκτός Ξάνθης : Νίκος Μπούτβας, Γιώργος Μαυρομάτης, Εύη Παπαδήμα Θεοδωράκη, Χριστόδουλος Ροδάνθης, Μαρία Ράλλη Υδραίου, Ανδρέας Καράς / Καραλανίδης, Θανάσης Κατσάς / Καρακατσάνης, Έλενα Ψαραλίδου Φιλιππιτζή, Χάρις Καρακατσάνη, Μιχάλης Μπουναρτζίδης,  Φωτεινή Ξανθοπούλου, Νίκος Κρυωνίδης, Σταύρος Τσακίρης, Χρήστος Χριστοδούλου, Στέφανος Τσιτσόπουλος, Κωνσταντίνος Κέλλης.

  Στην Ξάνθη έζησαν λίγα χρόνια της ζωής τους οι νεότεροι Μήτσος Ευθυμιάδης θεατρικός συγγραφέας και ο ποιητής Αλέξης Τραϊανός, που έφυγαν πρώιμα από τούτη τη ζωή.

  Στην Ξάνθη γεννήθηκαν και έζησαν ως το θάνατό τους ο Στέφανος Ιωαννίδης 1923 – 2001, σημαντικός λογοτέχνης και  πνευματικός στυλοβάτης της μεταπολεμικής πνευματικής Ξάνθης, ο Ευάγγελος Λάμπρου 1927 – 1987 νομικός, ποιητής, δοκιμιογράφος και λόγιος και ο Σήφης Νικολαΐδης 1936 – 1988 δημοσιογράφος και πεζογράφος.

  Κατά τα μεταπολεμικά χρόνια μένουν και δραστηριοποιούνται στην Ξάνθη: Ελένη Εφραιμίδου Δημητριάδου, ασχολείται με ποίηση και κριτική, Θανάσης Μουσόπουλος, ασχολείται με ποίηση, ιστορία και πολιτισμό,  Θωμάς Βουγιουκλής, καθηγητής μαθηματικών ΔΠΘ, ασχολείται με ποίηση, Κωνσταντίνος Ταβουλτσίδης, ποιητής, Γιώργος Κωτούλας (1956 – 2017), ποιητής. Ποιητές και τραγουδοποιοί είναι ο Τάσος Συμεωνίδης και ο Γιώργος Φραντζολάς. Βιβλία με  ποίηση εξέδωσαν: Αντώνης Κουτσούμπας, Κώστας Μπαρμπούτης, Άννα Ζανιδάκη, Αλεξάνδρα Χρηστακίδου, Μαρία Μουσοπούλου, Γιάννης Αντωνιάδης, Στέλιος Αρσενίου, Μενέλαος Καρυωτάκης.

  Οφείλω να αναφέρω τρεις  πολύ σημαντικούς δημιουργούς της τέχνης του λόγου, τον Κωνσταντίνο Καβανόζη, την Βίκυ Τσελεπίδου και την Γλυκερία Μπασδέκη, που εργάζονται και ζουν στην Ξάνθη.

  Αρκετοί μουσουλμάνοι  και μουσουλμάνες ασχολούνται με τη λογοτεχνία, δημοσιεύοντας κείμενα στα ελληνικά. Βιβλία ποίησης παρουσίασαν η Ραμπάν Ιμπράμογλου, η Νιλγκιούν Τουρσέν Ογλού και ο Σαλή Ελιάζ. Ο Σεμπαϊδήν Καραχότζα, εκτός από άλλες εργασίες, μεταφράζει έλληνες ποιητές στην πομακική.

  Μυθιστορήματα έχουν εκδώσει  Σταυρούλα Δαλάτση, Όλγα Χαιροπούλου, Βάσω Τριανταφυλλίδου Κηπουρού (και ποίηση). Γεωργία Κεσεδοπούλου, Μάριος Κουτσουρίδης, Αλεξ. Παυλικιάνος, Ηλίας Μωραΐτης,  Ιωάννα Καρακασίδου,  Χρήστος Αραμπατζής, Ελένη Ανδρέου. Ο Βενέτης Καρτσίδης εκδίδει βιβλία με κείμενα φιλοσοφικής διάθεσης.

  Επίσης τα τελευταία χρόνια παρατηρείται καλλιέργεια της παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας. Αναφέρουμε τα έργα του Φίλιππου Μπατζακίδη, της Δήμητρας Πυργελή, Μάρθας Αποστολίδου και Φανής Τερζόγλου. Με την αφήγηση παραμυθιών και τις παραστάσεις Καραγκιόζη δραστηριοποιούνται ο Απόστολος Δομτζίδης και η Νατάσα Μιχαηλίδου.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το έργο ορισμένων λαϊκών λογοτεχνών: Παναγιώτης Μουχτάρης,  Μαίρη Καλκάνη Αλεξανδρίδου,  Θανάσης Αλεξιάδης, Δημήτρης Δημητριάδης.

  Αναφέρουμε, τέλος, δημιουργούς άντρες και γυναίκες που παρουσιάζουν εργασίες που αναφέρονται σε θέματα ιστορίας, πολιτισμού, διαφόρων επιστημονικών κλάδων. Στέφανος Παπακώστας (παιδαγωγικά), Δημήτρης Δανδαλίδης (λαϊκός πολιτισμός Αβδήρων), Σταύρος Ζαλιμίδης (ιστοριογραφία), Νίκος Ματσούκας (θεολογία, λογοτεχνία, πολιτισμός), Πέτρος Γεωργαντζής (εκκλησιαστική, γενική και τοπική ιστορία), Θωμάς Εξάρχου (ιστοριογραφία), Χρήστος Μιχαλόπουλος (ιστορία),  Δημήτρης Βλάχος (φιλολογία), Γεώργιος Βογιατζής (ιστορία), Ιωάννης Μπακιρτζής (ιστορία), Γεώργιος Τσιγάρας (βυζαντινή τέχνη), Γιάννης Ρουκούνης και Μάρω Γιαννοπούλου Ρουκούνη  (αρχιτεκτονικές μελέτες), Νίκος Κόκκας και Δήμητρα Κατάκη (πολιτισμός πομάκων), Νίκος Γερμαντζίδης (περιβάλλον), Δημήτρης Μαυρίδης (ιστοριογραφία), Βασίλης Αϊβαλιώτης (ιστοριογραφία), Πέπη Κελτσίδου (λαογραφία), Χρύσα Μελκίδου (τουρκολογία), Κωνσταντίνος Ζωγραφόπουλος (ιστορία), Πηνελόπη Καμπάκη Βουγιουκλή (γλωσσολογία), Δημήτρης Κασαπίδης (ιστορία),  Γαρυφαλλιά Θεοδωρίδου (λαογραφία), π. Νικόλαος Κυνηγόπουλος (θεολογία), Μάκης Βογιατζόπουλος (ιστοριογραφία).

ΕΠΙΜΕΤΡΟ:

ΒΙΒΛΙΑ / ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ Θ.ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΘΡΑΚΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (επιλογή)

• Συνοπτική Ιστορία Θρακικής Λογοτεχνίας, 1982
• Συμβολή στη μελέτη της σύγχρονης θρακικής λογοτεχνίας – Κ. Θρακιώτης και Τρ. Πίττας, 1982
• Γυναικείος λόγος στη Θράκη, 1984
• Η Γη της Θράκης, 1985
• Αγώνες της Θράκης για Ελευθερία, 1987
• Θρακιώτες Αισθητικοί, 1990
• Πολιτιστική ζωή στη Θράκη κατά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, 1991
• Θράκη, Μνήμη για το Μέλλον, 1997
• Η τέχνη του λόγου στη Θράκη, 1998
• Ξάνθη, Εκατό χρόνια τέχνη του λόγου, 1998
• Λαϊκοί λογοτέχνες της Ξάνθης, 1999
• Το θρησκευτικό στοιχείο σε έργα της θρακικής λογοτεχνίας, 2000
• Νεότερη Θρακική Λογοτεχνία, – 1. Ιστορία – 2. Κείμενα, 2000
• Καθημερ’νές  και  σκόλες – Λαογραφικές σελίδες της Θράκης, 2011
• Τα όνειρα της Ξανθίππης και του Κόσυνθου – Μεταπολεμική Λογοτεχνική Ξάνθη, 2014
• Έχουν δημοσιευθεί βιβλία και πολλά άρθρα  για το έργο των:  Γ. Βιζυηνού, Κ. Βάρναλη, Τ. Αλαβέρα,  Στ. Ιωαννίδη, Κατ. Βέικου Σεραμέτη, Μ. Χατζιδάκι, Γ. Κωτούλα
• Επίσης διάφορα άρθρα για τους:  Κ. Θρακιώτη, Τρ. Πίττα, Καλλ. Παπαθανάση Μουσιοπούλου, Δ. Καρούσου, Γ. Σταυρίδη, Μ. Κούκο, Σ. Κλήμη Παναγιωτοπούλου, Αυγ. Μαυριώτη, Μ. Φιλήντα, Γ. Στρούμπα, Σπ. Κιοσσέ, καθώς και για όλους/όλες τους / τις δημιουργούς της Ξάνθης.

*

    Με την ευκαιρία της επετείου των 100 χρόνων ελεύθερης Θράκης, καταβάλαμε μια προσπάθεια να παρουσιάσουμε τους ανθρώπους που διακονούν  την τέχνη του λόγου. Οφείλουμε να προβάλλουμε αυτή την πλευρά της εκατονταετίας, που αποδεικνύει το βαθύτερο νόημα της ελευθερίας.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

Ξάνθη, Μάιος 2020