Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΚΑΙ ΤΟ 1821, 2 (τέλος)

Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΚΑΙ ΤΟ 1821, 2 (τέλος)

του Θανάση Μουσόπουλου

Το ρεπερτόριο του καραγκιόζη, όπως διαμορφώθηκε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20^ού αιώνα, διακρίνεται σε τρεις βασικές κατηγορίες έργων:

α. Κωμικά – καθημερινής ζωής (πχ. γάμος του Καραγκιόζη, ο Καραγκιόζης γιατρός, το χάνι του Μπαρμπαγιώργου κ.ά).  Πρωταγωνιστεί ο Καραγκιόζης και παίζει όλος ο θίασος –

β. Εμπνευσμένα από παραμύθια και παραδόσεις (για παράδειγμα, το στοιχειωμένο δέντρο, το φίδι κ.ά.) –

γ. Ιστορικά – ηρωικά (εμπνευσμένα από της εποχή της τουρκοκρατίας και από τους αγώνες του 1821 για απελευθέρωση).

Αναφέρουμε τα πιο γνωστά ηρωικά έργα: Ο καπετάν Γκρης, ο Αθανα΄σιος Διάκος, ο ήρως του Καρπενησίου Μάρκος Μπότσαρης, ο ήρως Κατσαντώνης, ο Χριστιανομάχος, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ο ήρως του Μοριά και πολλά άλλα.

Τα ηρωικά έργα έχουν συνήθως μεγάλη διάρκεια, συχνά μάλιστα παρουσιάζονται σε συνέχειες. Στο τέλος του έργου, γινόταν η «αποθέωση του ήρωα». Άγγελος Κυρίου έπαιρνε τη ψυχή του μάρτυρα στους ουρανούς.

Ο Γ. Ιωάννου στο άρθρο του «Το ελληνικό θέατρο σκιών» (στο περιοδικό «Τα μιμικά, τ. 2/1984, σελ. 116 – 125) παρατηρεί: «Τα ηρωικά έργα είναι δημιουργίες του ελληνικού θεάτρου Σκιών. Είναι δραματικά μα δεν τους λείπει το κωμικό στοιχείο, όπου φορέας του είναι συνήθως το πρόσωπο του Καραγκιόζη καθώς βρίσκεται κάθε φορά τρόπος, και μάλλον αδέξιος να έχει ανάμιξη κι αυτός στην ηρωική περιπέτεια». Παρακάτω ο Ιωάννου παρατηρεί ότι «Τα ιστορικά αυτά έργα του καραγκιόζη δε διακρίνονται για τη μεγάλη ιστορική τους ακρίβεια. Σέβονται όμως τα βασικά σημεία της ιστορίας που αφηγούνται».

Αισθάνομαι την ανάγκη στη συνέχεια να τιμήσω τον αείμνηστο μελετητή του Καραγκιόζη Μιχάλη Ιερωνυμίδη (Κρουσσώνας Κρήτης 1946 – Αθήνα 2019) που για τριάντα κοντά χρόνια καταπιάστηκε ποικιλότροπα με το θέατρο σκιών. Το 2003 κυκλοφόρησε το βιβλίο του “Ο αθηναϊκός Καραγκιόζης του Αντώνη Μόλλα”, στο οποίο θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Το έργο αυτό περιέχει την περισπούδαστη μελέτη του Louis Roussel «Karagheuz, ou un Theatre d Ombres a Athenes» (1921) μεταφρασμένη στα ελληνικά, περιλαμβάνει επίσης το «Λίγα απ’ όλα» του Αντ. Μόλλα, μαζί με 29 περιλήψεις έργων και τις σημειώσεις του Louis Roussel για το σπουδαίο εκείνο καραγκιοζοπαίκτη και την ιστορία και υπόσταση του θεάτρου σκιών στην Ελλάδα -συγκεντρώνει και δημοσιεύει, από την πλούσια βιβλιογραφία ή από προφορικές πηγές, στοιχεία και τεκμήρια από τη ζωή του Αντώνη Μόλλα, αλλά και μας εισαγάγει στη σαγηνευτική εποχή της πρώτης αστικής Αθήνας, με πολλές και σπάνιες φωτογραφίες της Αθήνας, καθώς και φιγούρες, αφίσες και φωτογραφίες σχετικές με τις παραστάσεις καραγκιόζη. Όπως γράφει ο καθηγητής Βάλτερ Πούχνερ στον Πρόλογο του βιβλίου «Η ανάγνωση, ακόμα και το ξεφύλλισμα του βιβλίου, σημαίνει πολλά πράγματα μαζί: μια αισθητική απόλαυση, ένα ανάλαφρο διδακτικό μάθημα, μια εισαγωγή στη ζωή και το έργο του Μόλλα».

Όσον αφορά το ειδικό θέμα το οποίο διερευνούμε, μας δίνεται η ευκαιρία να διαβάσουμε τις περιλήψεις έργων που σχετίζονται με την επανάσταση και τους ήρωες του 1821.

*

Αναζητώντας πρόσθετα στοιχεία, νεότερα, σχετικά με το θέμα μας, με ευχαρίστηση συνάντησα το έργο της κυρίας Ιωάννας Παπαγεωργίου  επίκουρης καθηγήτριας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών, όπου διδάσκει από το 2003 «Θεατρολογία – Ευρωπαϊκό και Νεοελληνικό Θέατρο». Έχει δημοσιεύσει πολλές εργασίες και παρουσιάσεις σχετικά με τον Καραγκιόζη. Μια πρόσφατη εισήγησή της σε συνέδριο έχει τίτλο: «Η αναπαράσταση της Ελληνικής Επανάστασης στον μπερντέ του ελληνικού Θεάτρου Σκιών. Μυθοπλασία και ιστορική πραγματικότητα». Παραθέτουμε την σχετική περίληψη:

«Τα πατριωτικά έργα του Καραγκιόζη αποτέλεσαν πηγή ιστορικής πληροφόρησης για τους αγράμματους θεατές της περιόδου ακμής του είδους, από τη δεκαετία του 1890 έως και τη δεκαετία του 1960. Το θέατρο σκιών όμως, όπως κάθε τέχνη, διαβάζει την πραγματικότητα μέσα από τις δικές της συμβάσεις και ιδεολογικούς στόχους, με αποτέλεσμα η αναπαράσταση των γεγονότων να διαφοροποιείται από την επίσημη ιστορία. Οι διάφορες εκδοχές των έργων Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη, Η έξοδος του Μεσολογγίου, Το χάνι της Γραβιάς και η εκδίκησις του Οδυσσέως Ανδρούτσου δια το σούβλισμα του Αθανασίου Διάκου, Ο ήρως Θόδωρος Κολοκοτρώνης και Μάρκος Μπότσαρης συνιστούν δείγματα της ιδιαίτερης ανάγνωσης της Επανάστασης από τους καραγκιοζοπαίχτες. Διατηρούν τα πιο γνωστά ιστορικά γεγονότα αλλά τα μεταπλάθουν και τα παραποιούν για να προσφέρουν μια ανάγνωση της επανάστασης ως πεδίου παραδειγματικού ηρωισμού, αλτρουισμού και εθνικής ανωτερότητας. Δυσάρεστα γεγονότα αποσιωπώνται, οι άθλοι των ηρώων μεγεθύνονται ή αυξάνονται σε αριθμό, το Πατριαρχείο μετατρέπεται σε πρωτεργάτη του εθνικού αγώνα, ο Ανδρούτσος σκοτώνει τον Ομέρ Βρυώνη στο Χάνι της Γραβιάς, ενώ οι τυχόν εσωτερικές διαμάχες αποδίδονται κατά κύριο λόγο σε παρανοήσεις ή λανθασμένες εκτιμήσεις των εθνικών αγωνιστών. Η μετάπλαση των ιστορικών γεγονότων δεν υπαγορεύεται βέβαια μόνο από τις ιδεολογικές προτεραιότητες αλλά και από τους κώδικες της τέχνης που απαιτούν τη συμμετοχή του Καραγκιόζη και κάποιο βαθμό τυποποίησης της δράσης, η οποία διευκολύνει την απομνημόνευση των έργων από τους καραγκιοζοπαίχτες. Δεν απουσιάζουν βέβαια και οι ελάχιστες περιπτώσεις έργων με φανταστική πλοκή (Το λάβαρον του 1821 και ο κουρσάρος της Τζιας και Η ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως), στα οποία η Ελληνική Επανάσταση μετατρέπεται σε φόντο για συναρπαστικές περιπέτειες μυθιστορηματικής προέλευσης, οι οποίες συνδυάζουν τον πατριωτισμό με προδοσίες, αρπαγές, ερωτικές αντεκδικήσεις και κουρσάρους».

*

Κλείνουμε με μια φράση του Δημήτρη Λουκάτου από το βιβλίο του «Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία»:

«Ο Καραγκιόζης συνδύαζε και την καλλιτεχνική (με τις φιγούρες) και την πνευματική (με το μύθο και τα ευφυολογήματα) και την ψυχαγωγική ικανοποίηση του λαού, με το άφθονο γέλιο του.

Αλλά με τον «Καραγκιόζη» περνάμε στην ικανοποίηση και της  π ο λ ι τ ι κ ή ς  ανάγκης για εκτόνωση των συναισθημάτων και πιέσεων του ελληνικού λαού».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2020