Στον αγαπημένο μου Γρηγόριο Νύσσης.
Γρηγόριος Νύσσης (335/40 – 394). Αδελφός του Μ. Βασιλείου και της αγίας Μακρίνας. Καππαδόκης Πατέρας μαζί με τον Μ. Βασίλειο και τον Γρηγόριο Θεολόγο. Είχε σπουδάσει την ελληνική παιδεία, επηρεάστηκε από την αριστοτελική, πλατωνική και στωική φιλοσοφία. Δεν έκρυψε ποτέ την αγάπη του για την φιλοσοφία κι αυτό το πέρασε στα έργα του. Υπήρξε έγγαμος. Η Θεοσέβεια υπήρξε η γυναίκα του αλλά εκοιμήθη νωρίς. Ο Νύσσης αφιερώθηκε στον μοναχισμό. Τιμάται στις 10 Ιανουαρίου.
Όλα του τα έργα εμφορούνται μιας ισχυρής φιλοσοφικής θεώρησης των πραγμάτων. Στο ‘’Περί Ψυχής και Αναστάσεως’’ (γνωστό και ως Μακρίνεια) θρηνεί για τον θάνατο του αδελφού του Μ. Βασιλείου. Στην αρχή του έργου συνομιλεί με την αδερφή του αγία Μακρίνα: ‘’Η ψυχή μου ήταν περίλυπος λόγω της μεγάλης αυτής απώλειας και ζητούσε κάποιον που θα δάκρυζε όπως εγώ, επειδή θα αισθανόταν, όπως και εγώ, το βάρος της λύπης…’’, κάνοντας λόγο στην συνέχεια για λύπη που έκαιγε μέσα του. Ο Νύσσης υπήρξε πολύ ανθρώπινος, ευαίσθητος. Στο έργο αυτό πρώτα φιλοσοφεί. Όταν λέει πως οι ψυχές των κεκοιμημένων περιφέρονται στους τάφους, αυτό είναι Πλάτωνας (Φαίδων). Η Μακρίνα ακούγοντας τον να υπερασπίζεται φιλοσοφικές θεωρίες του λέει ‘’άφησε τις ανοησίες των ειδωλολατρών, τις οποίες κατά πάσα πιθανότητα επινοεί ο ευρετής του ψεύδους για να καταστρέψει την αλήθεια’’.
Χρειάζεται να σημειωθεί κάτι πολύ σημαντικό. Αρχικά η χορεία των Τριών Ιεραρχών κοσμούταν από τον Μ. Βασίλειο, Γρηγόριο Θεολόγο και Γρηγόριο Νύσσης. Αυτοί είναι κανονικά οι Τρεις Ιεράρχες. Ο Βασίλειος Στεφανίδης στην Εκκλησιαστική Ιστορία σημειώνει σχετικά: ‘’Στην διεθνή θεολογία είναι γνωστή η τριάς των μεγάλων Καππαδοκών Βασιλείου του Μεγάλου, Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και Γρηγορίου του Νύσσης, αλλ’ είναι λίαν χαρακτηριστικό για την Ελληνική Εκκλησία ότι αφαίρεσε τον Νύσσης Γρηγόριο και προσέθεσε τον μέγα Ιωάννη τον Χρυσόστομο’’. Πού οφείλεται αυτό; Σημειώνει ο καλός φίλος και συμπολίτης της πόλης των Τρικκαίων Δρ. Φιλοσοφίας και Θεολογίας Ιωάννης Πλεξίδας στο βιβλίο του ‘’Η ανθρωπολογία του κακού – Μία ανάγνωση του Γρηγορίου Νύσσης’’: ‘’Η σκέψη του δεν είναι αυστηρά δογματική, με την έννοια ότι δεν υπόκειται στη νοητική ακαμψία του δογματισμού κι αμφιβάλλει για τα δεδομένα’’. Γι’ αυτό και ο Νύσσης θα γράψει σε έργο του ‘’εμείς, όσο μπορούμε, αναζητούμε την αλήθεια μέσα από στοχασμούς και υποθέσεις’’. Ο Νύσσης ανήκε εξάλλου στην ίδια σχολή σκέψης με τον Μ. Βασίλειο και Γρηγόριο Θεολόγο∙ όχι ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Αυτό φαίνεται με σαφή τρόπο στο τριαδολογικό θέμα που προσέγγισαν και οι τρεις.
Ο Νύσσης αμφισβητήθηκε για τις αμιγώς φιλοσοφικές του θέσεις. Υπερασπίστηκε την θεωρία περί αποκατάστασης των πάντων (το κακό θα αφανιστεί και όλα τα όντα θα σωθούν), θεωρία που είχε ως κύριο της εκφραστή τον Ωριγένη. Μήπως ο Μάξιμος Ομολογητής δεν μίλησε γι’ αυτήν; Δεν μπορεί να υπάρχει αιώνια κόλαση για τον Νύσσης. Κάτι τέτοιο είναι αντίθετο στην φιλανθρωπία και αγαθότητα του Θεού. Για τον Νύσσης αυτή η φιλανθρωπία αφορά και τον διάβολο. Γι’ αυτό και στο κατεξοχήν θεολογικό του έργο ‘’Λόγος ο Κατηχητικός ο Μέγας’’ (απευθύνεται σε περιορισμένο κοινό) σημειώνει πως ‘’…τόν τε ἄνθρωπον τῆς κακίας ἐλευθερῶν καί αὐτόν τόν τῆς κακίας εὑρετήν ἰώμενος’’. Ο Νύσσης στέκεται επικριτικά απέναντι στο κακό. Το υποτιμά, το υποβαθμίζει, δεν του δίνει σημασία, γιατί γνωρίζει πως ‘’στο μη είναι έχει το είναι του’’. Γι’ αυτό και το χαρακτηρίζει ανυπόστατο.
Ο Γρηγόριος Νύσσης παραμελήθηκε και αυτός ήταν ο λόγος που δεν τιμήθηκε νωρίς από την Εκκλησία, όσο τιμήθηκαν οι άλλοι δύο Καππαδόκες Πατέρες. Μάλιστα, η Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος (787) του απέδωσε τον τίτλο ‘’Πατήρ Πατέρων’’. Χρειάστηκε όμως να περάσουν τέσσερις αιώνες. Όταν χειροτονήθηκε Επίσκοπος από τον αδελφό του Μ. Βασίλειο (κάτι που δεν επιδίωξε), χειροτονήθηκε στην Νύσσα, ένα μέρος με λίγους κατοίκους. Κάποιοι διαμαρτυρήθηκαν στον Μ. Βασίλειο γιατί χειροτόνησε έναν τόσο μορφωμένο και εγγράμματο κληρικό στην Νύσσα. Εκείνος είπε μία μεγάλη αλήθεια που περνάει στις μέρες μας απαρατήρητη∙ δεν είναι ο τόπος που αναδεικνύει το πρόσωπο, είναι το πρόσωπο που αναδεικνύει τον τόπο.
Ιδιαίτερα ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης τόλμησε, όπως τόλμησαν και άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας. Σήμερα, οι Πατέρες αποτελούν ισχυρό σημείο αναφοράς όταν αντλείται από το οπλοστάσιο τους κάθε λόγος αντιαιρετικός ή όταν καλούνται να υπερασπιστούν το ένδοξο παρελθόν. Και στις δύο περιπτώσεις αποσοβείται το όφελος των λόγων τους για το ανθρώπινο πρόσωπο. Έτσι, οι Πατέρες καταντούν ένα ακόμη μουσειακό έκθεμα. Απολιθωμένοι, ακινητοποιημένοι σε μία σύγχρονη εποχή όπου ο λόγος τους μπορεί να αποτελέσει ισχυρό αντίβαρο στις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές αγκυλώσεις. Θα ξεσκονιστούν τα βιβλία που δείχνουν να κρύβουν την αγιότητα και το κάλλος; Αυτό ίσως συμβεί όταν οι Πατέρες βγουν στις αγορές, στις πλατείες, στον δημόσιο διάλογο και πιουν καφέ έξω στους δρόμους μαζί με κάθε φύσεως αναζητητές της αλήθειας μέσα από ‘’στοχασμούς και υποθέσεις’’.
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (Βαλκανιολόγος, Θεολόγος)
Κληρικός Ι.Μ. Σταγών & Μετεώρων
