ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1821
«Το μάγουλο της Παναγίας» του Παντελή Μπουκάλα – Μια Αυτοβιογραφική εικασία του Γεώργιου Καραϊσκάκη – Μια κατάθεση για τον Άνθρωπο του Αγώνα
Του Θανάση Μουσόπουλου
Δεν πρόκειται να γκρινιάξω για τον τρόπο που γιορτάζουμε και τιμούμε τα διακόσια χρόνια από την επανάσταση του 1821. Θα σταθώ σε ό,τι καλό αφήνει αυτός ο γιορτασμός. Και ένα καλό, αναμφισβήτητα, είναι η έκδοση σημαντικών βιβλίων. Πρόσφατα μίλησα για «Το μυθιστόρημα του Κώστα Ακρίβου «Πότε διάβολος πότε άγγελος» – που κάνει τη διαφορά», που αναφέρεται στον Γεώργιο Καραϊσκάκη.
Σειρά έχει το βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα για τον ίδιο ήρωα: «Το μάγουλο της Παναγίας – Αυτοβιογραφική εικασία του Γεώργιου Καραϊσκάκη», εκδ. Άγρα, 2021, σελ. 153.
Πολύ κατατοπιστικό είναι το κείμενο στο οπισθόφυλλο του βιβλίου:
«Μπορεί ο Γεώργιος Καραϊσκάκης να είναι θρύλος ή μύθος, ωστόσο ο ατίθασος Γιος της Καλογριάς, ο βίαια ή τερπνά ελευθερόστομος Γύφτος, είναι και κάτι πολύ ουσιωδέστερο από αυτό. Είναι ιστορία. Βαριά ιστορία. Ο βίος του, ένοπλος από πολύ μικρή ηλικία και έως τον θάνατό του στο Φάληρο, στις 23 Απριλίου 1827, μας κληροδότησε την πυκνότερη και διαυγέστερη σύνοψη του Αγώνα. Τον πολύτροπο άντρα, τον φιλόδοξο κλέφτη, έναν δαιμόνιο, ποικίλο Έλληνα, τον έκανε επαναστάτη η ίδια η Επανάσταση, με τις τεράστιες ψυχικές και πνευματικές δυνάμεις που απελευθέρωσε.
Το συναρπαστικό όραμα της Επανάστασης – να γίνει πατρίδα ο τόπος, ελεύθερη πατρίδα, και να γίνουν Έλληνες οι Ρουμελιώτες, οι Μοραΐτες, οι νησιώτες, οι ετερόχθονες- στράτευσε από μια στιγμή κι έπειτα κατ’ αποκλειστικότητα τον στρατηγικό νου του Καραϊσκάκη, τα θυελλώδη αισθήματά του, την πανούργα γλώσσα του, που τη χρησιμοποιούσε σαν πολλαπλασιαστή των συντροφικών και πατριωτικών αισθημάτων, σαν όργανο αυθεντικού σαρκασμού και αυτοσαρκασμού ή μεταφορέα του χλευασμού του για τους αντιπάλους του, ομόφυλους και αλλόφυλους.
Στράτευσε βέβαια και το σώμα του ο Αγώνας, εξασθενημένο από την πολύχρονη φθίση κι ωστόσο ακμαίο. Επί δεκαετίες, ο ξεγραμμένος από γιατρούς και συντρόφους Καραϊσκάκης περιγελούσε τον θάνατο, τον έκλεβε.
“Ο Καραϊσκάκης δύναται τω όντι να θεωρηθή ως το γνησιώτερον, ούτως ειπείν, προϊόν της Ελληνικής επαναστάσεως” συμπεραίνει αρκετά νωρίς ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, βιογραφώντας τον καπετάνιο, μισό αιώνα μετά τον θάνατό του, για τους υπεύθυνους του οποίου οι μαρτυρίες δεν συμφωνούν. Τα λεγόμενα του ιστορικού τιμούν με την αλήθεια τους έναν παθιασμένο άνθρωπο που δεν δίσταζε να ρίχνεται πρώτος στη μάχη, για να δείχνει εμπράκτως ότι τα αξιώματα υπάρχουν για να υπηρετούμε το κοινό καλό ριψοκινδυνεύοντας, όχι για να απολαμβάνουμε την ασφάλειά τους και τα σαγηνευτικά τους δώρα.
Το ανά χείρας βιβλίο, Το μάγουλο της Παναγίας, ένα πεζογράφημα θεατρικής μορφής, αποτελεί μια αυτοβιογραφική εικασία που αρδεύεται εξίσου από τη φαντασία και τις πολλές διαθέσιμες μαρτυρίες, ιστοριογραφήματα, δημοτικά τραγούδια, λαογραφικές αναφορές κ.ά.».
Το θεατρογράφημα αυτό που προορίζεται για παράσταση καταλαμβάνει 110 σελίδες, ακολουθεί το σημαντικό κεφάλαιο «Τα επιλογικά μιας “εικασίας”», όπου ο συγγραφέας μας ενημερώνει για ό,τι έχει γραφεί σχετικά με τον Καραϊσκάκη, ακολουθούν Βιβλιογραφία και Γλωσσάριο. Το βιβλίο κοσμείται από σχετικά ζωγραφικά έργα και σχέδια.
*
Θεωρώ χρήσιμο να παρουσιάσω τον συγγραφέα, και στη συνέχεια θα του δώσουμε το λόγο, να μιλήσει για το σημαντικό έργο του «Το μάγουλο της Παναγίας».
Ο Παντελής Μπουκάλας γεννήθηκε το 1957 στο Λεσίνι του Μεσολογγίου. Αποφοίτησε από την Οδοντιατρική Σχολή Αθηνών. Δημοσιογραφεί στην Καθημερινή. Έχει εκδώσει τα βιβλία ποίησης Αλγόρυθμος (1980 ), Η εκδρομή της ευδοκίας, Ο μέσα πάνθηρας, Σήματα λυγρά, Ο μάντης, Οπόταν πλάτανος, Ρήματα (Κρατικό Βραβείο Ποίησης 2010) και Μηλιά μου αμίλητη (2019). Επίσης έναν τόμο με βιβλιοκριτικές υπό τον τίτλο Ενδεχομένως – Στάσεις στην ελληνική και ξένη τέχνη του λόγου, δύο τόμους υπό τον τίτλο Υποθέσεις, με επιφυλλίδες του στην Καθημερινή της Κυριακής, και τους τρεις πρώτους
τόμους της σειράς « Πιάνω γραφή να γράψω… : Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι » ( Όταν το ρήμα γίνεται όνομα : Η αγαπώ και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών, Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου 2017, Το αίμα της αγάπης : Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση και Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα : Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή, 2019). ΄Εχει μεταφράσει αρχαία ελληνικά κείμενα (πεζά, ποιητικά, θεατρικά), ενώ μεταφράσεις κωμωδιών και τραγωδιών παρουσιάστηκαν στη σκηνή. Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα ιταλικά, πολωνικά, αγγλικά, αλβανικά, αραβικά, ισπανικά, καταλανικά, γαλλικά και στα ρωσικά. Το 2018 έγινε διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου.
Μόλις εκδόθηκε το νέο του βιβλίο, ακολούθησαν πολλές παρουσιάσεις και συνεντεύξεις του Π. Μπουκάλα. Θα αξιοποιήσουμε δύο.
Η Πόλυ Κρημνιώτη (Η Αυγή, 24 Μαΐου 2021) γράφει: «Για τον Παντελή Μπουκάλα, ο Γεώργιος Καραϊσκάκης είναι “ένας αντάρτης που δεν φυλακίζεται σε καμία φυλακή, ούτε καν στη φυλακή της λογοτεχνίας”». Στην καίρια ερώτησή της: Εσύ γιατί επιλέγεις και ανασύρεις τον Καραϊσκάκη; Ο συγγραφέας απαντά:
«Γιατί εκτός από συναρπαστικός πρωταγωνιστής της Επανάστασης είναι επίσης και μια γοητευτικά αινιγματική μορφή. Δεν είναι ο ενάρετος ήρωας από την αρχή μέχρι το τέλος, αλλά κατακτά με το ίδιο του το αίμα και με κόπο ψυχής την αυτογνωσία του και τη συνειδητοποίησή του. Από τη διεκδίκηση της ατομικής ελευθερίας και την εκπλήρωση προσωπικών φιλοδοξιών, καταλήγει, από μάχη σε μάχη και από τη μια εσωτερική σύγκρουση στην επόμενη, να χαλιναγωγήσει τον ατίθασο εαυτό του και να θέσει με ταπεινότητα και σέβας τη στρατηγική του ιδιοφυΐα στην υπηρεσία της Διοίκησης, της κυβέρνησης του Ναυπλίου. Ο στόχος του δεν είναι πια να αποκτήσει την εξουσία στο αρματολίκι των Αγράφων, αλλά να διακονήσει το όραμα για κοινή πατρίδα. Αυτό το πέλαγος μέσα στην ψυχή και στο μυαλό του Καραϊσκάκη συγκίνησε από πολύ νωρίς τόσο τη νεοελληνική λογοτεχνία όσο και την ιστοριογραφία μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος αφιέρωσε βιογραφικό μελέτημα μόνο στον Καραϊσκάκη».
Στην ερώτηση, τέλος: Για σένα τι σημαίνει και τι σηματοδότησε η Ελληνική Επανάσταση; ο Παντελής Μπουκάλας απαντά καθαρά:
«Είναι ένα συγκλονιστικό συμβάν στην Ιστορία μας Ευρώπης. Έχουμε κάθε λόγο να είμαστε υπερήφανοι, υπό την προϋπόθεση ότι επιστρέφουμε συνεχώς στο σημείο – Επανάσταση (δηλαδή στο σημείο – Σολωμός, στο σημείο – Καραϊσκάκης, στο σημείο – έξοδος του Μεσολογγίου, στο σημείο – εμφύλιοι, στο σημείο – Φοριέλ, στο σημείο – Άλωση της Τριπολιτσάς), σαν μελετηροί και σεβαστικοί μαθητές, υποχρεωμένοι όμως να δείχνουμε πια και τα λάθη ορισμένων από τους δασκάλους μας. Δηλαδή εκείνων που διαμόρφωσαν μια εθνοπρεπή ιστοριογραφία χρησιμοποιώντας αρκετές φορές τη μέθοδο του Προκρούστη».
Η Κυριακή Μπεϊόγλου (Εφημερίδα των Συντακτών, 20 Ιουνίου 2021) ομολογεί ότι, μιλώντας με τον συγγραφέα και αρθρογράφο Παντελή Μπουκάλα, με αφορμή το τελευταίο του βιβλίο «Το μάγουλο μας Παναγίας» (΄Αγρα) για τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, κατάλαβε πως δεν θα μπορούσε να χωρέσει όλη αυτήν τη συνέντευξη σε αυτή τη σελίδα. Ο Μπουκάλας είναι μια αστείρευτη πηγή ουσιαστικών γνώσεων. Και συμπληρώνει «Μιλήσαμε για πολλά, αλλά παρακάτω θα διαβάσετε για τη δουλειά του με το δημοτικό μας τραγούδι και τον Καραϊσκάκη».
Ο Π. Μπουκάλας έχει παρουσιάσει σοβαρή εργασία για το δημοτικό μας τραγούδι, εδώ θα αναφέρω λίγα χαρακτηριστικά σημεία από τη συζήτηση για τον Καραϊσκάκη.
– Το ΄Αγγελος ή Διάβολος που το πραγματεύεσαι κι εσύ για τον Καραϊσκάκη – ο Κώστας Ακρίβος το έβαλε και τίτλο του πολύ καλού βιβλίου του – έχει κάτι το μανιχαϊστικό. Εσύ πώς το βλέπεις;
«Ο Καραϊσκάκης δεν είναι εξακολουθητικά κακός, ούτε εξακολουθητικά καλός και μονοδιάστατα αγαθός. Είναι ομηρικός ήρωας με άγρια πάθη. ΄Εχει την αρετή του πολέμου αλλά και το αίσθημα της ιδιοκτησίας. Αυτή η ιστορία που κατέβασε τα βρακιά του για να κάνει το προσωπικό του καλαμπούρι στον Τούρκο, και δείχνει τα αχαμνά του, ας γινόταν γύρω του πόλεμος, είναι αληθινή και διασώζει όλο του το χαρακτήρα μέσα σε μια κίνηση. Πρέπει να δεις την αμηχανία των ιστορικών όταν προσπαθούν να το περιγράψουν κόσμια.
– Πάντως εδώ που τα λέμε αυτή η εμμονή με τα αχαμνά του φαίνεται παντού. Τι σήμαινε αυτός ο ανδρισμός που επιδείκνυε συνεχώς;
«Καταρχήν δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ήταν άρρωστος από μικρός, φθισικός. Ο ανδρισμός του Καραϊσκάκη από κει και πέρα ήταν η απόδειξη ότι ζει».
– Οι ΄Ελληνες βγαίνοντας από έναν τέτοιο αλληλοσπαραγμό, άλλαξαν;
«Δεν έμαθαν τίποτα. Και τώρα αυτόν τον χρόνο των εορτασμών γίνονται «στρογγυλές» αφηγήσεις. Πάλι ο Καραϊσκάκης θα μείνει κάδρο, πάλι οι ΄Ελληνες δεν θα μάθουν τίποτα. Να φανταστείς ο Ανδρούτσος αναγνωρίστηκε ως εθνικός ήρωας το 1862. Μέχρι τότε τον είχαν για προδότη. Οι ιστορικοί μας, ακόμα κι οι πιο προχωρημένοι, δεν δημοσιεύουν κάποια πράγματα γιατί είναι στενάχωρα, πολύ στενάχωρα».
*
Ολοκληρώνοντας, να σημειώσουμε ότι ο Παντελής Μπουκάλας είναι ένας σημαντικός τεχνίτης του λόγου. Στο «Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» (εκδ. Πατάκη, 2007, σελ. 1496) ο Αλέξης Ζήρας στο λήμμα που αφιερώνει στο έργο του τονίζει, ανάμεσα στα άλλα:
– «Ποιητικός λόγος που αναπτύσσεται με ευρηματικές λύσεις»,
– «Εντοπισμός και χρήση των πιο καίριων λέξεων» και
– «Η πυκνότητα στη διατύπωση αποτελεί χαρακτηριστικό του κριτικού λόγου του Μπουκάλα».
Αυτά τα τρία χαρακτηριστικά συναντούμε στο «Μάγουλο της Παναγίας», γιατί το έργο του αυτό έχει ποιητικότητα, γλωσσικό πλούτο και αξιοποίηση κριτικού λόγου.
Ευελπιστούμε ότι θα δούμε το έργο στη σκηνή, όπως ονειρευόταν και ο Θοδωρής Γκιόνης, στον οποίο είναι αφιερωμένο το έργο.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 25 ΙΟΥΛΙΟΥ 2021
