«Η φιλοσοφία δεν είναι θεωρία αλλά ενέργεια» (Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν, 1889-1951) – ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ
Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας
Του Θανάση Μουσόπουλου
Η Γενική Συνέλευση της UNESCO καθιέρωσε το 2005 την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας την τρίτη Πέμπτη κάθε Νοεμβρίου, τονίζοντας τη σημασία της φιλοσοφίας, ιδιαίτερα για τους νέους ανθρώπους, ως έναν δρόμο «για την ανάπτυξη της κριτικής και ανεξάρτητης σκέψης με γνώμονα την καλύτερη κατανόηση του κόσμου και την προώθηση της ανεκτικότητας και της ειρήνης». Φέτος γιορτάζεται στις 17 Νοεμβρίου.
Έχοντας ως αφετηρία την άποψη του αυστριακού φιλοσόφου Βίτγκενσταϊν σκέφτηκα να πω λίγα λόγια για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, ζώντας στις μέρες μας τον εφιάλτη της κλιματικής αλλαγής. Να οικολογήσουμε φιλοσοφικά, θα έλεγα, ή να φιλοσοφήσουμε οικολογικά.
*
Στο Λεξικό Φιλοσοφικών Όρων του Αγησίλαου Ντόκα στο λήμμα για τη Φιλοσοφία βρήκα ένα ωραίο απόσπασμα του Ράσσελ: «Ο μη φιλοσοφικός άνθρωπος βαδίζει διαμέσου της ζωής επηρεασμένος από τις προκαταλήψεις του ανθρώπινου νου, από τις συνηθισμένες γνώμες της εποχής και του λαού του και από τις πεποιθήσεις που έχουν αναπτυχθεί στο πνεύμα του δίχως τη συνέργεια ή επιδοκιμασία του κριτικού νου».
Από το 17ο αιώνα και μετά, με τις ιδέες του Διαφωτισμού, ο άνθρωπος γίνεται το κέντρο του κόσμου και με το δόγμα «Η γνώση είναι δύναμη» τα πάντα στηρίζονται στην εξυπηρέτηση του ανθρώπου. Ζούμε πια τα αποτελέσματα τούτης της αντίληψης. Η κλιματική αλλαγή, όλα τα προβλήματα του περιβάλλοντος, η εμπορευματοποίηση των πάντων, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά της νέας εποχής. Και η διανόηση, η φιλοσοφία συχνά κινείται στη σφαίρα της απόλυτης / αποκομμένης θεωρίας, ξεχνώντας τη φράση του Μαρξ: «Οι φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα είναι να τον αλλάξουμε». Δεν υποστηρίζω τον μονοσήμαντο πρακτικισμό, πιστεύω στην αναγκαιότητα της θεωρίας, συγχρόνως όμως πρεσβεύω την ανάγκη για ισορροπημένη βελτίωση του ανθρώπου μέσα σε ένα βέλτιστο σύμπαν.
Όσον αφορά τα σχετικά θέματα με επηρέασε ιδιαίτερα το περίφημο βιβλίο του Κόνραντ Λόρετζ (Konrad Lorenz 1903-1989) «Τα 8 θανάσιμα αμαρτήματα του πολιτισμού μας». Με ευαισθητοποίησε όσον αφορά τις διαστάσεις που πρέπει να έχει η οικολογία. Απειλείται ο πολιτισμός μας από τον καλπασμό της τεχνολογίας; Με βαθύ ενδιαφέρον ο δημιουργός της νέας επιστήμης της ηθολογίας, Κόνραντ Λόρεντς, ερευνά – με το βιβλίο του αυτό – τους οχτώ βασικούς κινδύνους που οδηγούν τον άνθρωπο στη γενετική φθορά και στις τρομακτικές συνέπειες που απορρέουν από μια τέτοια πορεία.
1- Ο υπερπληθυσμός, που ακυρώνει την ικανότητα της ανθρώπινης επαφής και απελευθερώνει τα επιθετικά ένστικτα
2- Η συνεχιζόμενη φθορά του φυσικού περιβάλλοντος του ανθρώπου
3- Ο εξοντωτικός για το ανθρώπινο πνεύμα πυρετός της τεχνολογικής εξέλιξης
4- Η απώλεια της ευαισθησίας και η αντικατάστασή της από τη βία
5- Η απώλεια της καθαρότητας του γενετικού μας υλικού
6- Το διαζύγιο με τις ηθικές αξίες και το χάσμα ανάμεσα στις γενεές
7- Η συνεχιζόμενη προσκόλληση του ανθρώπου σε ιδεολογίες και δόγματα
8- Η απειλή του ατομικού ολέθρου (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
Ο νεότερος φιλόσοφος Άρνε Νες (Arne Naess) που γεννήθηκε στην Νορβηγία το 1912 και πέθανε το 2009, κάνει διάκριση σε βαθιά και ρηχή οικολογία. Στη ρηχή οικολογία η φύση έχει αξία για την ευζωία του ανθρώπου, ενώ στη βαθιά οικολογία η φύση έχει αξία από μόνη της. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να γίνουν ουσιαστικές αλλαγές στον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα. Τελικά οφείλουμε να εκτιμούμε την ποιότητα της ζωής και όχι να επιδιώκουμε διαρκώς την αύξηση του επιπέδου ζωής.
Ο Aldo Leopold, εξειδικεύοντας το θέμα, υποστηρίζει ότι πρέπει να θεσπιστούν κώδικες αναφορικά με τη σχέση ανθρώπου – περιβάλλοντος. «Ένα πράγμα είναι σωστό όταν τείνει να διατηρήσει την ακεραιότητα, τη σταθερότητα και την ομορφιά της βιοτικής κοινότητας. Είναι λάθος όταν τείνει να κάνει το αντίθετο».
*
Τα τελευταία χρόνια ασχολούμενος με τη Φιλοσοφική Οικολογία ή Οικοφιλοσοφία, σε αρκετά λογοτεχνικά βιβλία συνάντησα και συναντώ θέματα που δείχνουν την προσέγγιση ανθρώπου και φύσης. Θα αναφέρω ένα παράδειγμα:
Με πολύ ενδιαφέρον διάβασα και παρουσίασα το 2016 το μυθιστόρημα του Νίκου Τακόλα «Το πέρασμα του Αρμένιου», που είναι ένα κείμενο σύγχρονο, πολυεπίπεδο και επίκαιρο. Θυμήθηκα σε πολλά σημεία τον Ε. Παπανούτσο, που έλεγε ότι ο σύγχρονος πολιτισμός μπορεί να οδηγήσει στη βαρβαρότητα. Η κρίση του 1929 και η σημερινή έχουν πολλά τέτοια δείγματα. Αν θα ήθελα να χαρακτηρίσω με μια φράση το μυθιστόρημα αυτό θα έλεγα ότι είναι «Φιλοσοφική Οικολογία» με λογοτεχνικά χαρίσματα και κύρια χαρακτηριστικά την Αλληγορία και την Αντίστιξη. Είμαστε σε μια παγκοσμιοποιημένη εποχή, αυτό κοντά στα άλλα συνεπάγεται ότι κάθε μέρος του πλανήτη είναι το κέντρο του κόσμου.
Ας κλείσουμε τον περίπατό μας παρέα με τον Οδυσσέα Ελύτη και το «Τρελοβάπορο» που ταξιδεύει με οδηγό την Ήλιο, μια συμβολική λειτουργία της φύσης:
Χρόνους μας ταξιδεύει, δε βουλιάξαμε
χίλιους καπεταναίους τους αλλάξαμε.
Κατακλυσμούς ποτέ δε λογαριάσαμε
μπήκαμε μες στα όλα και περάσαμε.
Κι έχουμε στο κατάρτι μας βιγλάτορα
παντοτινό τον Ήλιο τον Ηλιάτορα»
(Από τη συλλογή Ήλιος ο Πρώτος, 1943)
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2022
