ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ
- Στωική Φιλοσοφία και Ζήνων ο Κιτιεύς
Του Θανάση Μουσόπουλου
Με την ευκαιρία των 50 χρόνων από την Κυπριακή Τραγωδία, που συνεχίζει ως τις μέρες μας, ανάμεσα στα άλλα κείμενά μας φρονώ ότι η Λογοτεχνία αποτελεί έναν δείκτη σημαντικό. Ιδιαίτερα, μάλιστα, η παλιότερη τέχνη του λόγου που πιστοποιεί τη διαχρονική παρουσία του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας.
Είναι γνωστό ότι στην αρχαία Κύπρο άνθισαν, λιγότερο ή περισσότερο, όλα τα γνωστά είδη ποιητικού και πεζού λόγου της όλης Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας. Στο πολύτομο έργο «Αρχαία Κυπριακή Γραμματεία», που επιμελήθηκε ο καθηγητής Ανδρέας Βοσκός, συναντούμε τους συγγραφείς και τα σωζόμενα αποσπάσματα των έργων τους, που εδώ και τριάντα πέντε αιώνες θεμελίωσαν τον ελληνισμό της Κύπρου.
Χρησιμοποιώντας πηγές και βοηθήματα, όχι μόνο από την Κύπρο, θα φωτίσουμε τη μακραίωνη πορεία της Κυπριακής Γραμματείας. Στο πρώτο κείμενο μιλήσαμε για τον Στασίνο τον Κύπριο και τα Κύπρια Έπη. Στο δεύτερο κείμενό μας θα αναφερθούμε στη Στωική Φιλοσοφία και στον Κύπριο Ζήνωνα τον Κιτιέα.
Α. Στωική Φιλοσοφία (4οςπ.Χ – 2ος π.Χ αι.)
Η Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, ξεκινά στην Αρχαϊκή εποχή με τους Προσωκρατικούς, στην Κλασική με τους Ατομικούς, τους Σοφιστές, τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, ενώ
στην Ελληνιστική εποχή ( 323 π.Χ. – 30 π.Χ) ανήκουν οι Επικούρειοι, Σκεπτικιστές και Στωικοί, που διακρίνονται:
Α) Αρχαία Στοά: Ζήνωνας Κιτιεύς, Κλεάνθης, Χρύσιππος
Β) Μέση Στοά: Παναίτιος ο Ρόδιος, Ποσειδώνιος εξ Απαμείας
Γ) Νεότερη Στοά: Σενέκας, Επίκτητος, Μάρκος Αυρήλιος
Πρωτεργάτης των Στωικών θεωρείται ο Ζήνων ο Κιτιεύς.
Βασική έννοια των Στωικών είναι η αρετή, μέσω της οποίας οι άνθρωποι γίνονται ευτυχισμένοι.
Αρετή, είναι αυτοτελής. Υποστηρίζουν όμως ότι αν θελήσουμε να δούμε τα πράγματα συνολικά, διαπιστώνουμε ότι εκτός από την αρετή υπάρχει και το κακό, του οποίου η παρουσία μπορεί να αποδειχθεί ευεργετική στη ζωή.
Αδιάφορα, καταστάσεις που από τη φύση τους δεν έχουν καμία αξία, ούτε θετική ούτε αρνητική. Με τους συμβιβασμούς υπονομεύουμε την αξιοπρέπειά μας.
Απάθεια. Οφείλουμε να απελευθερωθούμε από τα πάθη μας. Το πάθος είναι μια άλογη και αφύσικη κίνηση της ψυχής, μια ορμή πλεονάζουσα που μας παρασύρει σε επικίνδυνες αντιδράσεις. Άρα, πρέπει να βγάλουμε από την ψυχή κάθε ίχνος πάθους, να φτάσουμε στην κατάσταση της απάθειας.
Λόγος. Οι Στωικοί προσέδωσαν θεϊκές ιδιότητες στον λόγο. Το σύμπαν στην αρχή ήταν η αδιαμόρφωτη ύλη, το πάσχον. Δημιουργός του κόσμου είναι ο λόγος, ο Θεός. Ο λόγος αφού διαμόρφωσε τον κόσμο, παρέμεινε μέσα σ’ αυτόν: πανθεϊστική αντίληψη. Ο εν ημίν λόγος είναι τμήμα κοσμικού λόγου. Τα πάντα υπόκεινται σε μια νομοτελειακή τάξη, την ειμαρμένη.
Ειμαρμένη, μας προειδοποιεί ποιο είναι το αποτέλεσμα αν επιλέξουμε την τάδε δυνατότητα ή τι θα ακολουθήσει αν επιλέξουμε τη δείνα δυνατότητα. Όλες οι δυνατότητες στις οποίες ένα γεγονός ενδέχεται να εξελιχθεί είναι ήδη δεδομένες. Το ποια από τις προκαθορισμένες δυνατότητες θα επιλέξουμε ανήκει στη δική μας δικαιοδοσία. Το να συμπεριφέρεται κανείς σύμφωνα με το λόγο – ομολογουμένως τω λόγω ζην – ισοδυναμεί με το ομολογουμένως τη φύσει ζην. Η ευδαιμονία με την οποία είναι συνυφασμένη η αρετή εξαρτάται από εμάς, από τη λογική φύση μας.
Η αμερικανίδα φιλόσοφος Martha Nussbaum (γενν. 1947) γράφει : «Οι ελληνιστικές φιλοσοφικές σχολές στην Ελλάδα και στη Ρώμη – Επικούρειοι, Σκεπτικιστές και Στωικοί – όλοι συνέλαβαν τη φιλοσοφία ως τρόπο αντιμετώπισης των πιο οδυνηρών προβλημάτων της ανθρώπινης ζωής. Είδαν το φιλόσοφο ως συμπονετικό ιατρό, του οποίου η τέχνη θα μπορούσε να θεραπεύσει πολλές σημαντικές πτυχές του ανθρώπινου πόνου».
Β. Ζήνων ο Κιτιεύς ( 334 – 262 π.Χ.)
Πατέρας του ήταν ο Μνασέας ή ο Δημέας και καταγόταν από το Κίτιο, στη θέση της σημερινής Λάρνακας στην Κύπρο. Δίδαξε και πέθανε στην Αθήνα τιμώμενος από τον Δήμο των Αθηναίων. Δημιούργησε τη φιλοσοφική σχολή του στωικισμού, η οποία ονομάστηκε έτσι επειδή ο Ζήνων δίδασκε στην Ποικίλη Στοά. Ο Ζήνων πριν ασχοληθεί με την φιλοσοφία ήταν έμπορος. Σπούδασε φιλοσοφία όταν μετά το ναυάγιο του πλοίου του κατέληξε στην Αθήνα. Δάσκαλός του ήταν ο κυνικός φιλόσοφος Κράτης.
Ο Ζήνων έδινε μεγάλη βαρύτητα στον λόγο, υποστήριζε ότι η φύση είναι η μόνη πραγματικότητα, που διέπεται από έλλογες αρχές. Το πνεύμα της ορθολογικότητας που διαποτίζει εμάς και τον κόσμο είναι αυτό που λέμε Θεός.
Έγραψε πολυάριθμα έργα, από τα οποία κατά κύριο λόγο σώζονται αποσπάσματα. Ανάμεσα σ’ αυτά είναι τα εξής:
«Περί του κατά φύσιν βίου» – «Περί ορμής ή περί ανθρώπου φύσεως»- «Περί παθών» – «Περί του καθήκοντος» – «Περί νόμου» – «Περί ελληνικής παιδείας» – «Περί όψεως» – «Περί του όλου» – «Περί σημείων» – «Πυθαγορικά» – «Καθολικά» – «Περί λέξεων»
Κλείνοντας θα παραθέσουμε κάποια αποσπάσματά του.
– Κρείττον είναι τοις ποσίν ολισθείν ή τη γλώττη = Προτιμότερο να ολισθαίνει κανείς με τα πόδια του, παρά με τη γλώσσα του.
– Ου γαρ το ειπείν καλώς καλόν, αλλά τω ειπόντι δράσας τα ειρημένα = Το καλό δεν είναι τα λες καλά, αλλά αυτός που τα λέει να κάνει αυτά που λέει.
– Δύο ὦτα ἔχομεν, στόμα δὲ ἕν, ἵνα πλείονα μὲν ἀκούωμεν, ἥττονα δὲ λέγωμεν = Δύο αυτιά έχουμε, στόμα όμως ένα, για να ακούμε περισσότερα, όμως λιγότερα να λέμε.
– Το κατά Φύσιν ζην, ταυτό του κατ’ Αρετήν ζην = το να ζεις σύμφωνα με τη φύση είναι το ίδιο με το να ζεις σύμφωνα με την αρετή
– Ζήνων ο Στωικός έφη την παιδείαν προς ευδαιμονίαν αυτάρκη = Ο Ζ. είπε πως η μόρφωση είναι αρκετή για την ευδαιμονία.
– Ουκ εν τω μεγάλω τα ευ κείμενα είη, αλλ’ εν τω ευ το μέγα = Το καλό δεν υπάρχει στο μεγάλο αλλά μέσα στο καλό το μεγάλο.
*
Θα συνεχίσουμε στο επόμενο κείμενό μας με την Κυπριακή Λογοτεχνία κατά τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χρόνια.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 17 ΜΑΡΤΙΟΥ 2024
