Με τον όρο “Παιδική Λογοτεχνία” (ΠΛ) ή Λογοτεχνία για παιδιά εννοούμε τα λογοτεχνικά κείμενα που γράφονται από ενήλικες συγγραφείς με αποδέκτες τα παιδιά. Αποτελεί μέρος της γενικής λογοτεχνίας και είναι τμήμα του παιδικού βιβλίου, στο οποίο ανήκουνε επίσης και τα βιβλία γνώσεων και τα σχολικά βιβλία.

Τα βιβλία για παιδιά κατατάσσονται σε κατηγορίες ανάλογα με την ηλικία των αναγνωστών στους οποίους απευθύνονται : για μικρά παιδιά, για 6-8 ετών, 9 – 11 ετών, για την εφηβική ηλικία. Η θεματολογία των βιβλίων αντιστοιχεί με την ηλικία και τα ενδιαφέροντα των αναγνωστών.

Ο λογοτέχνης που γράφει βιβλία για παιδιά λειτουργεί   ταυτόχρονα ως παιδαγωγός.

 

Απαρχές ΠΛ :

Πριν από το 19ο αιώνα δεν      μπορούμε να μιλούμε για παιδική λογοτεχνία. Μύθοι και θρύλοι, λαϊκά παραμύθια, ιπποτικές ιστορίες, ιστορίες ανατολικής προέλευσης, που περνούσε προφορικά από γενιά σε γενιά, πριν  καταγραφεί,  αποτελούν το περιεχόμενο της «παιδικής λογοτεχνίας» παγκοσμίως.

 

  Γέννηση ΠΛ – πορεία ως το 19ο αιώνα :

  Με την εφεύρεση της τυπογραφίας, 15ος αι., δημοσιεύονται βιβλία που, χωρίς να απευθύνονται στα παιδιά, γίνονται δημοφιλή παιδικά αναγνώσματα. Σ’ αυτή την κατηγορία βιβλίων ανήκουν ο Δον Κιχώτης, ο Ροβινσών Κρούσος, τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ, οι Περιπέτειες του Τομ Σόγιερ κά. Το 17ο αιώνα ο Γάλλος Fenelon  γράφει το έργο ‘Τηλεμάχου τύχαι’ (1699) για το διάδοχο του θρόνου. Στα μέσα του 18ου αιώνα στη Μ. Βρετανία ιδρύεται εκδοτικός οίκος για παιδικά βιβλία. Κατά το 19ο αιώνα αναπτύσσεται ιδιαίτερα η ΠΛ με μια σειρά σημαντικών συγγραφέων, όπως οι αδελφοί Γκριμ, Πούσκιν, Άντερσεν, Κάρολ, Ουάιλντ, και πληθώρα άλλων. Εμπνευσμένοι από λαϊκά παραμύθια ή με προσωπικές δημιουργίες, με περιπέτειες όπως διακρίνεται ο Βερν, με κοινωνικά θέματα όπως ο Μαλό, ακόμη βιβλία επιστημονικών γνώσεων, παιδική ποίηση κά.

Κατά τον εικοστό αιώνα το παιδικό βιβλίο παρουσιάζει παγκόσμια ακμή.  Να σημειώσουμε ότι το κύριο χαρακτηριστικό των έργων της παιδικής λογοτεχνίας των τελευταίων δεκαετιών είναι ότι αντικατοπτρίζουν τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες της μεταπολεμικής εποχής.

 

[ Τα στοιχεία που χρησιμοποιώ στο κείμενό μου τούτο προέρχονται από πολλά άρθρα του ομότιμου καθηγητή Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Β. Δ. Αναγνωστόπουλου, που πρόσφερε πολλά για την επιστημονική μελέτη θεμάτων λογοτεχνίας γενικά, ιδιαίτερα παιδικής λογοτεχνίας. Το σημειώνω, επειδή θα χρησιμοποιήσω το προταθέν (το 2011) Ιστορικό διάγραμμα για την Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία ].

 

Ελληνική ΠΛ κατά τον 19ο αιώνα / Η ΠΛ στη Θράκη

  Οι πρώτες ρίζες της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας χάνονται στα βάθη της αρχαιότητας. Ομηρικά έπη, Βατραχομυομαχία, αισώπειοι μύθοι ήταν αγαπητοί στα παιδιά. Στη βυζαντινή εποχή η Αγία Γραφή, ύμνοι, συναξάρια, ο Πουλολόγος, η Φυλλάδα του Γαδάρου και άλλα αντίστοιχα κείμενα. Επί Οθωμανικής κατοχής το Ψαλτήρι και το Οκτωήχι τους κρατούσαν συντροφιά. Από τα μέσα του 18ου αιώνα αρχίζουν στις παροικίες να τυπώνονται παιδικά βιβλία, κυρίως μεταφράσεις ευρωπαϊκών.

Πρωτεργάτες του παιδικού αναγνώσματος είναι οι κωνσταντινοπουλίτες Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809 – 1892) και ο ποιητής Ηλίας Τανταλίδης (1818 – 1876). Αφετηρία της παιδικής λογοτεχνίας θεωρείται ο «Γεροστάθης ή Αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας» (1858) του κωνσταντινουπολίτη επίσης Λέοντα Μελά (1812 – 1879).

Γενικότερα, όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και στην υπόλοιπη Θράκη, στη Φιλιππούπολη και στην Αδριανούπολη, όπως και στη Σμύρνη,  είχαμε από τις αρχές του 19ου αιώνα πρόοδο ως προς τη λειτουργία των σχολείων και την έκδοση βιβλίων για παιδιά, αγόρια και κορίτσια, περιοδικών και παιδαγωγικών μελετών. Πολλοί ήταν οι θρακιώτες που στέλνονταν στην Ευρώπη για παιδαγωγικές, ψυχολογικές και φιλοσοφικές σπουδές. Γύριζαν στις πατρίδες τους και αναλάμβαναν να διδάσκουν ή να διευθύνουν σχολεία. Πολλοί στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου έρχονταν στην Αθήνα και στην υπόλοιπη ελεύθερη Ελλάδα, συντελώντας στη βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος και στην πρόοδο της λογοτεχνίας και μάλιστα της παιδικής.

Αναφέρω ενδεικτικά το Γεώργιο Βιζυηνό, το Βλάσιο Σκορδέλη και τον Αριστοτέλη Κουρτίδη.

Ο Γεώργιος Βιζυηνός (1849 – 1896) με σπουδές στην Αθήνα και στην Ευρώπη έγραψε και δημοσίευσε παιδικά ποιήματα, σχολικά εγχειρίδια ψυχολογίας και  λογικής, η διδακτορική του διατριβή αναφέρεται στο παιχνίδι από ψυχολογική και παιδαγωγική άποψη, δημοσίευσε και παιδικά διηγήματα (Ο Άραψ και η κάμηλος αυτού 1879 και το περίφημο στη δημοτική Ο Τρομάρας 1884 και τα δύο στη Διάπλαση των Παίδων).

Ο Βλάσιος Σκορδέλης (1835 – 1898) με σπουδές στην Αθήνα και στην Ευρώπη πρόσφερε ιδιαίτερες υπηρεσίες στην εκπαίδευση και της Βόρειας Θράκης/Ανατολικής Ρωμυλίας και του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Εξέδωσε πληθώρα βιβλίων για τον εκπαιδευτικό και το μαθητή. Περίφημος είναι ο Διδασκαλικός Οδηγός του 1890. Επίσης βιβλία με παραμύθια, βιβλία Ιστορίας και φυσιογνωστικών/θετικών επιστημών, Αναγνώσματα για τη νεοελληνική γλώσσα. Πληροφορούμαστε ότι στη βόρεια Θράκη δίδασκε κείμενα της καθομιλουμένης, τη στιγμή που στο ελληνικό βασίλειο ¨Ελληνικά” ήταν τα αρχαία.

Ο Αριστοτέλης Κουρτίδης (1858 – 1928) γεννήθηκε στο Μυριόφυτο, σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, ήρθε το 1878/9  στην Αθήνα, όπου σπούδασε Φιλολογία, στο διάστημα 1889 – 1892 σπούδασε στην Ιένα φιλοσοφία, ψυχολογία και παιδαγωγική. Στην Αθήνα συνεργάστηκε και πολλά περιοδικά και εφημερίδες, ενώ στο διάστημα 1880 – 1894 ήταν αρχισυντάκτης του  πρωτοποριακού περιοδικού «Διάπλασις των Παίδων» που είχε ιδρύσει ο Ν. Παπαδόπουλος το 1879 (ο Κουρτίδης παντρεύτηκε την αδελφή του Ν.Παπαδόπουλου). Στην αρχισυνταξία του γνωστού περιοδικού τον διαδέχθηκε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Ο Α. Κουρτίδης έγραψε πολλά κείμενα για παιδιά, μελέτες παιδαγωγικές, σχολικά βιβλία, δίδαξε σε Διδασκαλεία. Γενικά, παρά τον συντηρητισμό του, η προσφορά του ως το θάνατο ήταν συνεχής και αδιάπτωτη.

Η παιδαγωγική προσφορά των τριών αυτών δημιουργών, Βιζυηνού, Σκορδέλη και Κουρτίδη, πολύ λίγο μνημονεύεται στην εποχή μας.

Η παιδική λογοτεχνία κατά τον εικοστό αιώνα στην ελληνική γλώσσα έχει κάνει τρομερές προόδους. Πέρασε από το στάδιο του διδακτισμού και στοχεύει στην απόλαυση του μικρού αναγνώστη.

Θεωρώ χρέος αναφερόμενος στην παιδική λογοτεχνία του 20ου αιώνα, να μνημονεύσω την ίδρυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» (1910), την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση (1917) και τα «Ψηλά Βουνά» (1918) του Ζαχαρία Παπαντωνίου, που χάραξαν την πορεία όλου του εικοστού αιώνα. Η εισαγωγή της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στα δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια, και η διδασκαλία της Παιδικής Λογοτεχνίας ως αυτόνομου μαθήματος στα Παιδαγωγικά τμήματα των Πανεπιστημίων από το 1984 έπαιξαν και παίζουν ουσιώδη ρόλο για την ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας στη χώρα μας.

Παραθέτουμε στη συνέχεια το Ιστορικό Διάγραμμα της Παιδικής Λογοτεχνίας (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, 2011)

Περίοδος πρώτη 18ος αιώνας

  • Πρώτη υποπερίοδος – οι πρώτες ρίζες, Νεοελληνικός Διαφωτισμός
  • Δεύτερη υποπερίοδος – 1800 – 1821, πριν από την Επανάσταση, τα πρώτα βήματα

Περίοδος δεύτερη 19ος αιώνας

  • Πρώτη υποπερίοδος 1821 – 1858, από την Επανάσταση στο Γεροστάθη του Λέοντος Μελά
  • Δεύτερη υποπερίοδος 1858 – 1879. από το Γεροστάθη ως τη Διάπλαση των Παίδων
  • Τρίτη υποπερίοδος 1879 – 1899 από τη Διάπλαση των Παίδων ως το Σύλλογο προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων

Περίοδος τρίτη 20ος αιώνας

  • Πρώτη υποπερίοδος 1900 – 1920
  • Δεύτερη υποπερίοδος 1920 – 1940 Η πρώτη άνθιση της Παιδικής Λογοτεχνίας
  • Τρίτη υποπερίοδος1945 – 2000 Μεταπολεμική εποχή

 

Κλείνοντας το κείμενό μας αυτό θα παραθέσουμε ένα απόσπασμα της Ζωής Βαλάση (που είναι συγγραφέας, κριτικός, διδάκτωρ Πανεπιστημίου Σορβόνης) :

«Η Παιδική Λογοτεχνία ή Λογοτεχνία για Παιδιά είναι ένα είδος της Λογοτεχνίας. Δεν είναι κατώτερο, όπως υπάρχει η τάση να θεωρείται από ορισμένους, αλλά ισάξιο και μάλιστα, θα λέγαμε, πιο απαιτητικό, γιατί το κοινό του είναι ιδιαίτερα χαρισματικό. Πράγματι, τα έργα της παιδικής λογοτεχνίας θα πρέπει να ανταποκρίνονται στην εκρηκτική προσωπικότητα του παιδιού, την πλούσια σε φαντασία, την αστείρευτη σε ευρηματικότητα, με τον ευαίσθητο και απρόβλεπτο ψυχισμό και τη συναισθηματική της πολυπλοκότητα».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

Ξάνθη, 1 Απριλίου 2024