ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ
Αφιέρωμα στα 50 χρόνια από τον θάνατό του Κώστα Βάρναλη
(1884 – 1974)
Του Θανάση Μουσόπουλου
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο από την παρουσία και συμβολή του Κώστα Βάρναλη στο νεοελληνικό πολιτισμό είναι τα έργα και οι θέσεις του σχετική με την Αισθητική. Στην εργασία της Λούτσια Μαρκεζέλι Λουκά, «Συμβολή στην εργογραφία του Κώστα Βάρναλη – Αισθητικά – Κριτικά 1911 – 1944», εκδ. Κέδρος 1984, αναφέρονται 400 λήμματα σχετικά, ενώ προτάσσεται εμπεριστατωμένη εισαγωγή (σελ. 7 – 32) σχετικά με το θέμα.
Στο άρθρο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τις θέσεις και απόψεις του Κώστα Βάρναλη σχετικά με την Αισθητική. Σε προηγούμενες εργασίες μου περιλαμβάνονται σχετικά στοιχεία και αναλύσεις. Συγκεκριμένα στα βιβλία μου:
– «Κώστας Βάρναλης – Ο κλασικός της Ρωμιοσύνης», εκδ. Θουκυδίδης, Αθήνα, 1986, περιέχεται ο κεφάλαιο «Κριτική και Αισθητική», σελ. 55 – 57.
– «Ο θείο – Κώτσο της Θράκης», εκδ. Σπανίδης, Ξάνθη, 2015, η αισθητική αναφέρεται στην ενότητα «Γενικά χαρακτηριστικά του Βαρναλικού έργου», σελ. 27 – 28.
– Τέλος, στο άρθρο μου «Θρακιώτες Αισθητικοί» (περιοδικά Θρακικά Χρονικά, τ. 44 / 1990, σελ. 27 – 33, αναφέρομαι στους Γ. Βιζυηνό, Κ. Βάρναλη, Κ. Θρακιώτη και Τρ. Πίττα.
Με βάση όλα αυτά τα δεδομένα, θα προσεγγίσουμε την Αισθητική, όπως τη βλέπει ο Κώστας Βάρναλης.
*
Ο Βάρναλης θεωρεί ότι η τέχνη είναι μια αυτόνομη κοινωνική λειτουργία, παράλληλη και όχι επάλληλη με τις άλλες (ηθική, πολιτική, θρησκεία κλπ.) για να τις υπηρετεί. «Έχει δικές της επιδιώξεις, που ο βαθμός της πραγμάτωσής τους αποτελεί και κριτήριο για την αξιολόγηση των έργων της».
Η παιδαγωγική αξία της τέχνης είναι τυχαία, κάτι που δεν το επιδιώκει ο καλλιτέχνης.
Μιλώντας ο Βάρναλης για το αισθητικό φαινόμενο γενικά ή μέσα από τις συγκεκριμένες δημιουργίες (αρχαίες και νέες), κάνοντας αναγωγές σε γενικές διαπιστώσεις και αισθητικούς κανόνες, αποδείχτηκε και στο χώρο της αισθητικής και της κριτικής ένας καινοτόμος και πρωτοπόρος.
Γι’ αυτό το λόγο ίσως επιβάλλεται να τονίσουμε την ανάγκη για έκδοση των κριτικών και αισθητικών του μελετών κωδικοποιημένων, για να είναι στη διάθεση του μελετητή. Ίσως αυτό γίνει ένα κίνητρο για βαθύτερη και πλατύτερη μελέτη του βαρναλικού έργου, μελέτη που παράλληλα θα βοηθά και στη συνειδητοποίηση του νεοελληνικού προσώπου.
*
Ο Κώστας Βάρναλης φοίτησε στα Ζαρίφεια Διδασκαλεία της Φιλιππούπολης και στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο διάστημα Σεπτέμβριος 1914 – Απρίλιος 1915 φοιτά στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης που διηύθυνε ο Δημήτρης Γληνός. Παιδαγωγικά και φιλοσοφικά μαθήματα συμπλήρωναν τη θεωρητική μόρφωση των καθηγητών.
Στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα, εκτός από τη λογοτεχνική του παρουσία, έχουμε και δραστηριότητα σε θέματα Αισθητικής. Συγκεκριμένα αναφέρουμε, το 1913 το άρθρο «Για το Τραγούδι», το 1915 «Η διδακτική αξία των ποιημάτων του Βαλαωρίτη» και το 1917 τη διάλεξή του στον «Παρνασσό» για τον Βιζυηνό, για την οποία τον επαίνεσε ο Κωστής Παλαμάς.
Έτσι, με όλη αυτή την «προεργασία» σε θέματα Αισθητικής, το 1919 επιλέγεται από το Υπουργείο Παιδείας – ύστερα από διαγωνισμό – ως κρατικός υπότροφος και πηγαίνει στο Παρίσι για μετεκπαίδευση στη νεοελληνική λογοτεχνία.
Να σημειώσουμε ότι μετά την πτώση του Βενιζέλου, τον Νοέμβριο του 1920 διακόπτεται η υποτροφία και ο Βάρναλης αρχές του 1921 επανέρχεται στην Ελλάδα. Όμως, η κυβέρνηση Πλαστήρα αργότερα ξαναδίνει την υποτροφία και το 1923 πηγαίνει πάλι στο Παρίσι. Το καλοκαίρι του 1924 προσκαλεσμένος του Δημ Γληνού έρχεται στην Αθήνα και διδάσκει νεοελληνική λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία.
Διαβάζουμε στην Εισαγωγή της Λούτσια Μαρκεζέλι Λουκά:
«Στο Παρίσι, όπου έφτασε αμέσως μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ο Βάρναλης βρέθηκε σε πολιτιστικό και μορφωτικό κλίμα αρκετά διαφορετικό από το κλασικιστικό και ιδεοκρατικό που επικρατούσε στην Αθήνα: η ακαδημαϊκή κουλτούρα ήταν ακόμα γερά στα χέρια των θετικιστών, κι ο Βάρναλης επηρεάστηκε βαθιά από τα διδάγματα του Charles Lalo, του αρχηγού της “αντικειμενικής κριτικής”, καθηγητή της ιστορίας της τέχνης στη Σορβόνη» (σελ. 15).
*
Με βάση το βιβλίο του Λαλό «Στοιχεία Αισθητικής» [στη σύγχρονή μας μετάφραση Μ. Ζωγράφου, εκδ. Δαρεμά, Αθήνα, χ.χ.], θα αναφερθούμε στις «Οι πέντε κύριες σχέσεις του έργου με τη ζωή του δημιουργού ή του φιλότεχνου» ( σελ. 28 – 31 ) που συμπυκνώνουν τις απόψεις του Λαλό.
Η τέχνη μάς κάνει να ξεχνούμε τη ζωή, με το παιχνίδι. Η θέαση του κόσμου είναι αντιπερισπασμός, ή φυγή, πλεόνασμα ή πολυτέλεια.
Το έργο εκφράζει περισσότερο εκείνο που λείπει στην πραγματική ζωή παρά εκείνο που είναι.
Κατά την αριστοτελική κάθαρση, το έργο παίζει ρόλο απελευθέρωσης, ηθικής λύτρωσης, όπως κάνει στο σώμα ένα απόστημα ή μια ελαφρά ένεση ορού.
Ο καλλιτέχνης ασκεί την τέχνη του, ο μουσικός τη μουσική, ο ζωγράφος τη ζωγραφική, ο ποιητής την ποίηση. Η τέχνη έχει σχετική αυτονομία σε σχέση με τις άλλες δραστηριότητες της ζωής.
Η τέχνη εξιδανικεύει την πραγματικότητα.
Αποστολή του έργου τέχνης είναι να ενισχύσει την πραγματική ζωή, όπως είναι.
Όλα τα παραπάνω ισχύουν άλλοτε περισσότερο, άλλοτε λιγότερο. Πάντως, το ίδιο έργο τέχνης μπορεί να εκπληρώσει άλλο σκοπό στο δημιουργό του κι άλλο στο κοινό του.
*
Να σημειώσουμε ότι μέσω του Λαλό ο Βάρναλης ήρθε σε επαφή και με άλλους επιστήμονες και αισθητικούς ( όπως: Ribot, Guyau, Grosse, Spencer, Fechner, Baldwin).
«Τα ονόματά τους, από τότε, αναφέρονται ταχτικά στα αισθητικά και κριτικά κείμενά του, και πολλά από τα βιβλία τους βρίσκονται στη βιβλιοθήκη του, μαζί με τα έργα του B. Croce και H. Bergson.
Εκτός από το πανεπιστημιακό περιβάλλον, ο Βάρναλης ζει και τη μεταπολεμική ευρωπαϊκή ατμόσφαιρα, που είναι επηρεασμένη από την Οχτωβριανή Επανάσταση» (σελ. 15).
Ο Βάρναλης εκείνη την εποχή γνώρισε τον χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνό, στου οποίου το σπίτι έζησε κατά διαστήματα. Η γνωριμία αυτή έπαιξε ρόλο στην πολιτική εξέλιξη του Βάρναλη. Ο Κεφαλληνός ήταν οπαδός του Γ. Σκληρού, και η μαρξιστική μόρφωση του Βάρναλη και η επαφή με τη μαρξιστική αισθητική οφείλεται στη βιβλιοθήκη του Κεφαλληνού (στοιχεία από τις σελίδες 15-16 της Λ. Μαρκεζέλι – Λουκά).
Να συμπληρώσουμε ότι στο Παρίσι πρέπει να γνώρισε και τις αισθητικές και άλλες απόψεις του Plechanov «που για πολλά χρόνια, προπαντός στην Ευρώπη, θεωρήθηκε η αυθεντία για τη μαρξιστική αισθητική» (σελ. 16).
Στα «Φιλολογικά Απομνημονεύματα», που κυκλοφόρησαν σε τόμο το 1980 και όπου περιλαμβάνονται κείμενα του Κ. Βάρναλη που με τη μορφή επιφυλλίδων δημοσιεύθηκαν κατά το διάστημα 17 Φεβρουαρίου – 11 Αυγούστου 1935 στην εφημερίδα Ανεξάρτητος, συναντούμε τις απόψεις του για την Τέχνη κατά την περίοδο του μεσοπολέμου.
[ βλ. σχετικά επόμενο άρθρο μου με τίτλο «Ο Βάρναλης στα 1935 μιλά για την Τέχνη του» ].
*
Κλείνοντας το κείμενό μου θα χρησιμοποιήσω στοιχεία από το παλιότερο άρθρο μου «Θρακιώτες Αισθητικοί».
Ο Γιάννης Δάλλας επιγραμματικά διατυπώνει την αισθητική θεωρία του Βάρναλη: «Αυτοσχέδιος συνδυασμός της προηγούμενης αισθητικής παιδείας και της νέας του ιδεολογίας του θετικιστικού ανθρωπισμού και του ιστορικού υλισμού» («Η γένεση ενός ποιήματος και μιας ποιητικής», περιοδικό «Ο πολίτης», τ. 71/ 1986, σελ. 51)
Η προσωπική μου άποψη, που συμπληρώνει την παραπάνω διατύπωση:
«Τρεις, νομίζω, είναι οι άξονες της αισθητικής άποψης του Βάρναλη: η τέχνη είναι αυτόνομη, μορφή και περιεχόμενο είναι αδιαίρετο σύνολο, για την τέχνη απαιτείται και έμπνευση και λογική ενέργεια».
Είναι πολύ χαρακτηριστικό αυτό που ο Κώστας Βάρναλης σε ένα μικρό προλογικό κείμενο στον πρώτο τόμο από τα «Αισθητικά – Κριτικά» διατυπώνει:
«Πάντως σ’ όλα τα θέματα τούτα ζητιέται εξήγηση επιστημονική (κοινωνιολογική) με μέθοδο επιστημονική (διαλεχτικός υλισμός)».
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 30 ΙΟΥΛΙΟΥ 2024
