Τα «Συμποσιακά» και ο κόσμος του Κώστα Βάρναλη
50 χρόνια από τον θάνατο του Οικουμενικού Θρακιώτη
Του Θανάση Μουσόπουλου
Νιώθω την ανάγκη, με την ευκαιρία των 50 χρόνων από τον θάνατο του Κώστα Βάρναλη, να αναζητήσω καινούρια στοιχεία για τον συμπατριώτη μου πολυδημιουργό. Ανάμεσα στα άλλα έχω τη μεγάλη χαρά να μελετήσω μια σειρά από βιβλία που επιμελείται ο Νίκος Σαραντάκος στις εκδόσεις Αρχείο και περιέχουν χρονογραφήματα του Βάρναλη δημοσιευμένα σε εφημερίδες κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, της κατοχής και κατά τα μεταπολεμικά χρόνια, όταν ο λογοτέχνης αναγκάστηκε να συνεργάζεται με διάφορες εφημερίδες, για λόγους επιβίωσης.
Από το 1926, όταν απολύθηκε από το δημόσιο για πολιτικούς λόγους, μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 1958, έγραψε περίπου 3.500 χρονογραφήματα. Ο Νίκος Σαραντάκος στους τόμους που επιμελείται χωρίζει τα χρονογραφήματα ανάλογα με το θέμα τους. Στον τόμο «Συμποσιακά», το 2019, έχουν συγκεντρωθεί όσα αφορούν το κρασί, το τσιγάρο, τον καφέ, το αλάτι (το «θείον άλας»), το πιπέρι (που άλλοτε ήταν τόσο πολύτιμο όσο το χρυσάφι), το γιαούρτι, το αυγό, τις συζητήσεις γύρω από το τραπέζι της ταβέρνας, τις παρέες στο καφενείο που παίζουν χαρτιά και τάβλι («αντί να θεωρείται πληγή αυτό το φοβερό κι εκνευριστικό παιχνίδι, διασκεδάζει και τους παίκτες και τους θεατές»).
Διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του τόμου:
«Όπως μαρτυρούν όσοι τον γνώρισαν, ο Κώστας Βάρναλης αγαπούσε πολύ το καφενείο, που το έβλεπε σαν το αντίστοιχο της αγοράς των αρχαίων Αθηναίων, αλλά και την ταβέρνα, σαν χώρο συλλογικής ευωχίας. Τα χρονογραφήματα του τόμου αυτού τοποθετούνται ακριβώς σε αυτούς τους δύο πόλους: την ταβέρνα και το καφενείο, και βέβαια τα συμπαρομαρτούντα: τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαγητό, τα συμπόσια και τις παρέες των φίλων.
Ο Νίκος Σαραντάκος, επιμελητής και σχολιαστής των Χρονογραφημάτων και των λοιπών άρθρων του Κ. Βάρναλη που αποθησαυρίζονται από το 2013 για τις εκδόσεις Αρχείο, διάλεξε για την παρούσα έκδοση 154 χρονογραφήματα του Βάρναλη που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1957 στις εφημερίδες Πρωία, Ηνωμένος Τύπος, Προοδευτικός Φιλελεύθερος, Προοδευτική Αλλαγή και Αυγή.
Στα χρονογραφήματα του τόμου αυτού θα βρείτε τον ίδιο τον ποιητή, αυθεντικό και ανθρώπινο, να υμνεί τις μικρές χαρές των απλών ανθρώπων, να περιγράφει τα παυσίλυπα πάθη τους, να δίνει συμβουλές για το πώς να κόψετε το τσιγάρο αλλά και πώς πρέπει να είναι μια σωστή κρασοκατάνυξη».
Τα χρονογραφήματα που περιλαμβάνονται στον τόμο Συμποσιακά δημοσιεύτηκαν σε πέντε εφημερίδες της Αθήνας από το 1939 έως το 1957, τις εξής:
Πρωία, 1939-1944 – Ηνωμένος Τύπος, 1944 – Προοδευτικός Φιλελεύθερος, 1950-1953 – Προοδευτική Αλλαγή 1953
Αυγή 1953-1957
*
Ο επιμελητής διακρίνεται για την επιμέλεια και οργανωτική ικανότητά του. Κάποια σχόλιά του παραθέτω:
«Η μερίδα του λέοντος των χρονογραφημάτων του τόμου ανήκουν στη περίοδο της Κατοχής. Εκ πρώτης όψεως αυτό φαίνεται περίεργο, αφού στην Κατοχή ο κόσμος πέθαινε από την πείνα. Ωστόσο, εξηγείται: Αφενός, εξαιτίας της λογοκρισίας μια σειρά από θέματα απαγορεύονταν, με αποτέλεσμα τα χρονογραφήματα να προτιμούν θέματα εκ πρώτης όψεως ανώδυνα όπως οι ταβέρνες ή το κάπνισμα. Αφετέρου, λειτουργεί κάποιο αίσθημα αναπλήρωσης. Ακριβώς επειδή οι Αθηναίοι περνούσαν περίοδο ακραίων στερήσεων και δοκιμασιών, η τέχνη ανέλαβε να αναπληρώσει όσα δεν μπορούσε να δώσει η ζωή».
Ο Βάρναλης, όπως είναι γνωστό και από άλλες πηγές, προτιμούσε το καφενείο και την ταβέρνα που «κατείχαν πολύ σημαντική θέση και στην πραγματική ζωή του Βάρναλη – όχι μόνο και όχι τόσο ως χώροι κατανάλωσης ποτών και τροφής αλλά ως χώροι συναντήσεων, ανταλλαγής απόψεων, επικοινωνίας».
Εκτός από το κρασί και τον καφέ, και το τσιγάρο τον απασχολεί ως θέμα στα κείμενά του. Να λάβουμε υπόψη ότι κατά την περίοδο της κατοχής με τη μεγάλη αύξηση των τιμών και τη σπανιότητά τους, είναι μεγάλα προβλήματα της καθημερινότητας των Ελλήνων.
Σημειώνει ο Σαραντάκος: «Αυτά τα τρία μάλιστα τα θεωρεί “Τρία πάθη, επομένως πράγματα που δεν κόβονται· αλλά και τρεις ευτυχίες, επομένως αγαθά που πρέπει κανείς να τα φυλάει με τα δόντια!” (1942) και τα κατατάσσει στην κατηγορία των “δυναμογόνων” παθών αφού προκαλούν οργανική και ψυχολογική ευφορία».
Απολαμβάνοντας τα χρονογραφήματα του τόμου, εκτός από τη θεματολόγια που αναφέραμε, ξεχώρισα κάποια σημεία που δείχνουν την πολιτική και ιδεολογική εγρήγορση του Κώστα Βάρναλη, εκείνες τις δύσκολες μέρες:
– Στη σημερινή εποχή δεν μπορείς να φας αν δεν κλέψεις! Ό,τι κάνουν οι μεγάλοι, θα κάνουν και οι μικροί! (1950)
– Χωρίς κοινωνική Δικαιοσύνη δεν είναι δυνατή η κοινωνική Υγεία (1952)
– Μήπως η Κυβέρνηση παρέδωσε την Κύπρο για πάντα στους «φίλους»; (1955)
– Ευτυχώς οι καλοί συμβουλάτορες δεν λείπουν από την Ελλάδα. Είναι οι χορτάτοι. Υπουργοί κι εργοδότες. Κι η καλή συμβουλή αξίζει περισσότερο από ένα πιάτο φασόλια… (1956).
*
Θα κλείσουμε τον περίπατό μας με κάτι για το κρασί, του 1941 χρονογράφημα:
«Αλλά το κρασί έχει κι ένα άλλο ανεκτίμητο προτέρημα. Δε ζεσταίνει μονάχα το σώμα, παρά και την … ψυχή και το πνεύμα!»
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΑΒΡΑΜΥΛΙΑ, ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ, 2024
